Europejska Agencja Środowiska w publikacji Sygnały EEA 2019 zwraca szczególną uwagę na problem stanu gleb i gruntów w Europie oraz przedstawia narzędzia wspierające zrównoważone gospodarowanie tymi zasobami. Opracowanie dostępne jest także w języku polskim.

Znaczenie gruntów i gleb oraz wyzwania związane z ich użytkowaniem

Europejska Agencja Środowiska (EEA) w Sygnałach 2019 pt. „Grunty i gleby: dlaczego konieczne jest korzystanie z tych niezbędnych i wyczerpywalnych zasobów w sposób zrównoważony?” omawia zarówno funkcje, jakie gleba i powierzchnia ziemi pełnią w przyrodzie w gospodarce, oraz presje, które wywierane są na te zasoby przez człowieka. Gleba i powierzchnia ziemi są miejscem do życia dla ludzi i świata fauny i flory oraz mikroorganizmów. Są magazynem wielu surowców i umożliwiają produkcję żywności. Pełnią istotne funkcje w obiegu pierwiastków czy też obiegu wody w przyrodzie. Agencja w swojej publikacji zwraca uwagę, że postępujący rozwój gospodarczy, w tym rozwój miast oraz intensyfikacja rolnictwa, powodują różnego typu presje na gleby i grunty. W sposób niezrównoważony wykorzystujemy zasoby zgromadzone w glebie i powierzchni ziemi, w sposób świadomy bądź nieświadomy wprowadzamy do niej szereg zanieczyszczeń. Rozbudowując miasta i różnego typu infrastrukturę, przyczyniamy się do uszczelnienia asfaltem i betonem powierzchni ziemi, co zaburza procesy wsiąkania wody do gleb i jej retencję, a w rezultacie prowadzić może do problemów z dostępnością wody lub podtopień czy nawet powodzi. Choć coraz większą wagę przykłada się do tzw. recyklingu gruntów – ponownego wykorzystania gruntów zajętych na cele gospodarcze, w dalszym ciągu miasta dla swojego rozwoju pochłaniają sąsiadujące obszary produktywnych gruntów rolnych, ograniczając możliwości wytwarzania na nich żywności. Rozwój infrastruktury, zwłaszcza budowa nowoczesnych i rozległych ciągów komunikacyjnych dla ruchu samochodowego i kolejowego, przyczynia się do fragmentacji krajobrazu, niszczenia siedlisk zwierząt i roślin, a w rezultacie do spadku bioróżnorodności. Agencja zwraca również uwagę na rolę sektora rolnictwa w ochronie gleby i powierzchni ziemi. Z jednej strony działalność rolnicza, prowadzona w sposób niezrównoważony, przyczynia się do degradacji gleb, utraty bioróżnorodności i zwiększa emisję zanieczyszczeń. Z drugiej strony rolnictwo ma znaczący potencjał w realizacji działań na rzecz ochrony gleb i różnorodności biologicznej. Do tego pełni ważną rolę w tworzeniu dziedzictwa społecznego i kulturowego, dlatego wszelkie działania transformacyjne powinny uwzględniać kwestie społeczne i jakość życia mieszkańców obszarów wiejskich.

Potrzeba zmian w planowaniu i rozwiązaniach prawnych oraz rozwoju wiedzy

Agencja zwraca uwagę, że regulacje dotyczące jakości gleb i gruntów są rozproszone i zawarte w wielu instrumentach prawnych i politycznych. Na poziomie globalnym ochrona gleby i powierzchni ziemi została uwzględniona w Celach Zrównoważonego Rozwoju przyjętych przez Organizację Narodów Zjednoczonych. Na poziomie europejskim prawo ukierunkowane jest na rozwiązywanie problemów zajmowania gruntów na potrzeby urbanizacji i infrastruktury, ograniczenie fragmentacji krajobrazu, redukcję emisji zanieczyszczeń i emisji gazów cieplarnianych oraz na ochronę gleb i różnorodności biologicznej. EEA podkreśla jednak, że zarówno strategie światowe, jak i europejskie, w niewystarczający sposób określają cele i zobowiązania w tym obszarze, w szczególności cele wiążące.

EEA omawia również kwestie związane z rozbudową bazy wiedzy na temat stanu jakości gleb i gruntów na świecie, m. in. na potrzeby szacowania postępów w osiąganiu przyjętych celów. Procesy monitorowania postępów muszą byś wsparte wiarygodnymi informacjami, ustalonymi metodykami i odpowiednimi narzędziami. Agencja wskazuje na program Copernicus, jako niezwykle cenne narzędzie służące m.in. do monitorowania zmian w pokryciu powierzchni ziemi. Dzięki zdjęciom uzyskiwanym z satelitów krążących wokół Ziemi dysponujemy dokładniejszym i bardziej szczegółowym obrazem pokrycia terenu Europy oraz możemy obserwować zmiany. Jednak aby lepiej zrozumieć i rozwiązać problemy, zwłaszcza te dotyczące różnorodności biologicznej, konieczne jest uruchomienie dodatkowych projektów badawczych, dzięki którym pozyskamy szczegółowe dane.

Wnioski

Podsumowując za EEA, dążenie do zrównoważonego gospodarowania glebami i gruntami oraz poprawa ich dotychczasowej kondycji wymaga zmian systemowych, zwłaszcza w sektorach gospodarki, przemysłu i rolnictwa, a także udoskonalenia prawa i rozbudowy systemów monitoringu. Nie osiągniemy zamierzonych celów bez wspólnego zaangażowania wszystkich zainteresowanych stron i równoległego podejmowania działań na różnych poziomach zarządzania. Ważne są również zmiany w stylu naszego codziennego życia, jak chociażby ograniczenie marnowania żywności. Jeżeli nie zadbamy o środowisko, w tym także o stan gruntów i gleb, jakość naszego życia może się znacząco pogorszyć.

Seria Sygnały

Seria Sygnały to publikacja napisana w języku niespecjalistycznym prezentująca najbardziej aktualne i interesujące dla opinii publicznej zagadnienia związane z ochroną środowiska. Głównym celem opracowania jest prezentacja, w sposób przystępny i zrozumiały dla odbiorcy, złożonych relacji między działalnością człowieka a elementami środowiska przyrodniczego. Weryfikację tłumaczenia na język polski wykonano w Departamencie Monitoringu Środowiska GIOŚ.