Pośród decydentów i obywateli wzrasta świadomość i przeświadczenie, iż osiągnięcie globalnego dobrobytu nie będzie możliwe, jeżeli diametralnie nie zmienimy naszego podejścia do środowiska naturalnego i nie ograniczymy nadmiernej eksploatacji zasobów.

Bieżące wyzwania

Analizy Europejskiej Agencji Środowiska (EEA) wskazują, że dalsza transformacja gospodarcza powinna być prowadzona w taki sposób, aby wzrost poziomu naszego życia nie odbywał się kosztem nadmiernej eksploatacji i degradacji środowiska. Rozwój gospodarczy powinien być oparty o zasady zrównoważonego rozwoju. Zmiana ta wymaga przede wszystkim wprowadzenia systemowych rozwiązań w polityce rozwoju gospodarczego poszczególnych krajów i międzynarodowej współpracy.

Zalecenia EEA

W opublikowanym przez EEA raporcie "Sustainability transitions: policy and practice" sformułowano dziesięć zestawów wskazówek dotyczących implementacji polityki zrównoważonego rozwoju, zwłaszcza w odniesieniu do systemów żywności, energetyki i transportu. Pierwsze pięć prezentuje działania, których podjęcie umożliwi stymulowanie i wprowadzenie systemowych innowacji. Ich wdrażanie ma wspomóc proces zrównoważonej transformacji gospodarczej. Autorzy wskazują w tym aspekcie m.in. na rozwój innowacji także poza obszarem technologii, synergię działań, rozwój wiedzy przez nowe modele współpracy, rolę eksperymentów, wzmocnienie pozycji i roli miast jako centrów innowacji oraz wzmocnienie przepływu środków finansowych na rzecz rozwoju innowacyjności. Pozostałe zalecenia dotyczą tego, jak rządy i inne podmioty mogą koordynować procesy zmian systemowych i wdrażać długoterminowe cele zrównoważonego rozwoju.

W raporcie podkreślono również, że osiągnięcie transformacji w zakresie zrównoważonego rozwoju wymaga wspólnych działań władz różnych szczebli we wszystkich obszarach. Należy także angażować przedsiębiorców i obywateli, korzystając także z ich kreatywności. Przekształcanie systemu wymaga wkładu i wysiłku ze wszystkich stron i na wielu polach jak np.: badania, przemysł, handel, praca czy edukacja.

Gospodarka o obiegu zamkniętym

Przejście do zrównoważonej gospodarki nie będzie możliwe bez wdrożenia zasad gospodarki o obiegu zamkniętym, które obejmują m.in. ponowne wykorzystywanie surowców i produktów czy też przedłużenie ich żywotności, co przynosi korzyści dla gospodarki i środowiska. Jest to myśl przewodnia opublikowanego ostatnio przez EEA raportu "Paving the way for a circular economy: insights on status and potentials", który jest kontynuacją prowadzonych od 2014 r. prac Agencji na rzecz gospodarki o obiegu zamkniętym. Przez ostatnie lata EEA w wielu publikacjach opisywała różne aspekty tego zagadnienia. W tym raporcie Agencja podsumowuje dotychczasowe analizy i wskazuje zagadnienia, które wymagają większej uwagi w kolejnych latach.

Zużycie i obieg materiałów

Jak podaje EEA, za Międzynarodowym Panelem ds. Zasobów (IPR), przez ostatnie 50 lat obserwowaliśmy stały wzrost zapotrzebowania na materiały. W tym czasie globalna produkcja towarów podwoiła się, a pozyskanie materiałów potroiło się. Rozwój gospodarczy, mierzony produktem krajowym brutto, stał się czterokrotnie większy. Według IPR utrata różnorodności biologicznej oraz zjawisko stresu wodnego[1] w 90%, a emisje gazów cieplarnianych w ok. 50% są spowodowane przez pozyskanie i przetwarzanie materiałów. Analizy wskazują, że globalne zużycie materiałów będzie nadal rosnąć z obecnych 92 miliardów ton do około 190 miliardów ton do 2060 roku. Szacuje się, że wzrost konsumpcji materiałów nastąpi również w państwach członkowskich UE przy jednoczesnym wzroście efektowności wykorzystywania materiałów.

Na podstawie dostępnych danych statystycznych dotyczących przepływów materialnych i wytwarzania odpadów możemy stwierdzić, że gospodarka o obiegu zamkniętym jest jeszcze na wczesnym etapie. W UE tylko ok. 10% materiałów wykorzystywanych w gospodarce do produkcji nowych dóbr pochodzi z procesu odzysku i ponownego wykorzystania. Wskaźnik ten różni się w zależności od materiału, przykładowo dla materiałów takich jak lit czy krzem wynosi 1%, a dla srebra i ołowiu przekracza 50%. W latach 2010-2016 wytwarzanie odpadów wzrosło o 3%, ale jednocześnie wzrósł udział odpadów poddawanych recyklingowi  (50–54%) i odpadów spalanych z odzyskiem energii (12–18%). Natomiast procent składowanych odpadów zmniejszył się z 29% do 24%. Niezależnie od różnic pomiędzy poszczególnymi krajami, w gospodarce odpadami można zauważyć pozytywne tendencje jeśli chodzi o stosowanie hierarchii postępowania z odpadami, która jest zawarta w Ramowej Dyrektywie Odpadowej.

Systemowe problemy i wyzwania

Przejście do gospodarki o obiegu zamkniętym wymaga zmian systemowych i działań politycznych, wzrostu innowacji, rozwoju technologii, wypracowania nowych modeli biznesowych, a także zmian w zachowaniu konsumentów (praktyk społecznych, norm kulturowych, stylu życia). Taki model ekonomiczny może przynieść korzyści dla gospodarki i środowiska, ale wymaga dużego zaangażowania wszystkich stron. Analizy EEA wykazały w krajach członkowskich EEA i współpracujących liczne działania na rzecz gospodarki o obiegu zamkniętym. W sensie ogólnym odzwierciedlają one priorytety polityki UE, ale w większości odnoszą się do efektywności energetycznej oraz odpadów. Twarde regulacje dotyczą przede wszystkim faz związanych z tzw. końcem życia produktu, natomiast  do takich procesów, jak eko-projektowanie, konsumpcja czy ponowne użycie, stosuje się bardziej „miękkie” instrumenty działań. Te, zdaniem EEA, wymagają w przyszłości więcej uwagi, aby we wdrażanych rozwiązaniach uwzględnić systemowy charakter przepływów materiałowych.

Problemem jest jednak skuteczne zapewnienie spójności działań realizowanych w poszczególnych obszarach tematycznych polityki UE, a także zapewnienie właściwego monitorowania postępów. Przeszkodą jest m.in. brak dostatecznych danych np. w zakresie konsumpcji i produkcji. Dlatego szczególnym wyzwaniem, a równocześnie szansą, jest rozwój nowych technologii. Jak podkreśla EEA, technologie cyfrowe, które dały nagły dostęp do znacznej ilości dużych zbiorów danych (tzw. big data), stwarzają nowe możliwości pozyskiwania wiedzy. Pozwalają m.in. na nowe, niemożliwe wcześniej do uzyskania, analizy dotyczące zachowań i preferencji konsumentów. Równocześnie nowe technologie, takie jak Internet Rzeczy (IoT), sztuczna inteligencja, czy technologia blockchain, mogą zapewnić nowe podstawy i procesy dla gospodarki materiałowej oraz dostarczyć nowych usług. 

Od czego zacząć ?

Jak wskazuje EEA, punktem wyjścia do zmian musi być zrozumienie, że ekosystemy posiadają określone i wyczerpywalne zasoby, ograniczone zdolności regeneracyjne i tolerancję na zanieczyszczenia. Dobra jakość życia obecnych i przyszłych pokoleń zależy od zachowania powierzonego nam naturalnego kapitału. Globalny rozwój gospodarczy, który znacząco przyspieszył w XX wieku, przyniósł i nadal przynosi ogromny wzrost zużycia zasobów i degradację środowiska. Dlatego niezbędnym jest wypracowanie nowego stylu i modelu gospodarki przyjaznej środowisku, opartej o zrównoważony rozwój i efektywne wykorzystanie zasobów.

EEA podkreśla, że konieczne jest zapewnienie oceny skuteczności realizowanych działań na rzecz gospodarki o obiegu zamkniętym. Mechanizm ten powinien monitorować bezpośrednie skutki, takie jak zużycie materiałów czy wytwarzanie odpadów, pośrednie, jak wpływ na stan elementów środowiska, a także oceniać oddziaływanie poszczególnych środków realizacji przyjętej polityki działań. Niezbędnym jest dobranie odpowiednich wskaźników, a nowe technologie są szansą dla rozwoju wiedzy dla skuteczniejszego zapewnienia dobrego stanu środowiska i dobrej jakości życia.