21 marca 2016 r. Europejska Agencja Środowiska opublikowała raport o stanie ekosystemów leśnych w Europie: "European forest ecosystems - State and trends". Kondycja, trendy zmian, zagrożenia oraz proponowane działania to główne zagadnienia omówione w raporcie.

W publikacji wykorzystano dane gromadzone w ramach procesu Forest Europe oraz przez Europejską Komisję Gospodarczą ONZ i Organizację Narodów Zjednoczonych ds. Wyżywienia i Rolnictwa.

Zasoby leśne w Europie i w Polsce

Lasy i inne powierzchnie zalesione pokrywają ponad 40% całkowitej powierzchni lądowej 33 krajów członkowskich i sześciu krajów współpracujących z Europejską Agencją Środowiska,  łącznie zajmują 186 mln hektarów. W rękach prywatnych pozostaje 60% powierzchni lasów, 40% to lasy publiczne. Od początku lat dziewięćdziesiątych powierzchnia lasów w Europie zwiększyła się o ok. 10%.

Powierzchnia lasów w Polsce, według stanu na 31 grudnia 2014 r. (dane GUS), wynosi 9,2 mln hektarów, co odpowiada lesistości 29,4%, a według standardu przyjętego dla ocen międzynarodowych, uwzględniającego grunty związane z gospodarką leśną, lesistość wynosi 30,7%. Od 1991 roku powierzchnia lasów w Polsce (według stanu ewidencyjnego) zwiększyła się o 0,5 mln hektarów. W Polsce dominują lasy publiczne, stanowiąc 81% powierzchni lasów, przy czym 77,1% to lasy pozostające w zarządzie Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasy Państwowe. Pozostałe 19% to lasy prywatne. (raport PGL LP)

Nieoceniona rola lasów

Lasy pełnią funkcje przyrodnicze, społeczne i gospodarcze. Uczestniczą w kształtowaniu  klimatu, regulują obieg wody w przyrodzie, przeciwdziałają powodziom, chronią gleby przed erozją. Lasy kształtują korzystne warunki zdrowotne i są miejscem rekreacji. Dostarczają drewno, owoce, zioła, grzyby. Lasy tworzą warunki do zachowania potencjału biologicznego wielkiej liczby gatunków i ich zasobów genetycznych oraz ekosystemów.

Ekosystemy leśne pochłaniają ogromne ilości dwutlenku węgla, przez co zmniejszają jego udział w atmosferze i łagodzą zmiany klimatu. Szacuje się (za raportem EEA), że w okresie 2005-2010 corocznie lasy w Unii Europejskiej pochłaniały ok. 430 mln ton dwutlenku węgla z atmosfery. Około 10% europejskiej emisji gazów cieplarnianych jest magazynowane przez ekosystemy leśne. Problematyka lasów jest jednym z ważniejszych elementów porozumienia podpisanego podczas szczytu klimatycznego w Paryżu w grudniu 2015 r. (raport PGL LP)

Zagrożenia i stan

Europejska Agencja Środowiska (EEA) w raporcie European forest ecosystems - State and trends zidentyfikowała cztery kluczowe problemy mające wpływ na lasy w Europie: niszczenie i utrata siedlisk, narażenie na inwazyjne gatunki obce, zanieczyszczenia oraz zmiany klimatu. Dodatkowo działalność człowieka, m.in. poprzez nadmierną wycinkę, niekontrolowany rozwój zabudowy podmiejskiej, czy też intensywniejsze wykorzystanie w celach rekreacyjnych, czyni lasy bardziej wrażliwymi na degradację. Niewłaściwa gospodarka leśna może doprowadzić do tego, że świadczenie wielorakich usług przez lasy może być zagrożone.

W 2013 r. kraje członkowskie UE przekazały do Komisji Europejskiej swoje sprawozdania z realizacji Dyrektywy Siedliskowej (92/43/EWG) za okres 2007-2012. W oparciu o zawarte w nich informacje EEA oceniła, że w skali Unii Europejskiej we właściwym stanie ochrony jest tylko 26% leśnych gatunków i 15% leśnych siedlisk przyrodniczych wymienionych w załączniku I Dyrektywy Siedliskowej.

W Polsce monitoring i ocenę stanu ochrony siedlisk przyrodniczych i gatunków wykonuje się w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska koordynowanego przez Główny Inspektorat Ochrony Środowiska. Według danych wyraportowanych przez Polskę wynika, że we właściwym stanie ochrony jest 7% leśnych siedlisk przyrodniczych w regionie kontynentalnym i 55% – w regionie alpejskim, który obejmuje tylko 3% powierzchni lądowej kraju. Więcej informacji o wynikach monitoringu siedlisk przyrodniczych i gatunków dostępnych jest na stronie internetowej GIOŚ.

Stan ochrony leśnych siedlisk przyrodniczych objętych Dyrektywą Siedliskową w regionie biogeograficznym kontynentalnym i alpejskim (źródło: GIOŚ/PMŚ; EEA)

Jednym ze sposobów oceny stanu zdrowotnego lasów jest również ocena defoliacji koron drzew, czyli ubytku liści lub igieł. Defoliację bada się w ramach monitoringu lasów – jednego z programów Państwowego Monitoringu Środowiska – na blisko 2500  stałych powierzchniach obserwacyjnych założonych w drzewostanach w wieku powyżej 20 lat w lasach wszystkich kategorii własności. Program realizowany jest  wspólnie przez Główny Inspektorat Ochrony Środowiska, Ministerstwo Środowiska i Dyrekcję Generalną Lasów Państwowych.

Wyniki monitoringu wskazują, że w 2014 r. udział drzew zdrowych wszystkich gatunków razem (defoliacja do 10%) wyniósł 11,55%, a udział drzew uszkodzonych (defoliacja powyżej 25%) – 18,86%. Średnia defoliacja wszystkich gatunków razem wynosiła 21,91%. Więcej informacji o wynikach monitoringu lasów dostępnych jest na stronie internetowej GIOŚ.

Procentowy udział drzew w klasach defoliacji na stałych powierzchniach obserwacyjnych I rzędu w latach 2006-2014 (źródło: GIOŚ/PMŚ)

Dane o stanie zdrowotnym lasów w Europie zbierane są w ramach Międzynarodowego Programu Koordynującego ICP-Forests do Konwencji w sprawie transgranicznego przemieszczania się zanieczyszczeń powietrza na dalekie odległości, w którym uczestniczą 42 kraje, w tym Polska. Według danych ICP-Forests średnia defoliacja europejskich lasów wyniosła w 2014 r. 21,5%, udział drzew zdrowych wszystkich gatunków razem (defoliacja do 10%) wyniósł 30%, a udział drzew uszkodzonych (defoliacja powyżej 25%) – 23,9%. Stan zdrowotny koron drzew zmieniał się w ostatnich trzech dekadach w zależności od zróżnicowania czynników biotycznych i abiotycznych, natomiast dane na temat defoliacji z ostatnich lat pokazują, że nie wystąpiło istotne pogorszenie stanu zdrowotnego lasów w Europie.

Co dalej?

By utrzymać i chronić zdolność lasów do świadczenia różnych usług na rzecz przyrody i człowieka, EEA zaleca zwiększenie intensywności badań ekosystemów leśnych, poświęcenie większej uwagi lasom w obszarach polityki UE, zwiększenie współpracy pomiędzy zainteresowanymi podmiotami na różnych poziomach. Według Agencji niezbędne jest również szersze zastosowanie zarządzania w oparciu o ekosystemy w gospodarce leśnej.