Odpady to nie tylko problem dla środowiska, ale także straty gospodarcze. Przeciętny Europejczyk produkuje 481 kg odpadów komunalnych rocznie, przeciętny Polak – ok 270 kg/rok, najwięcej wytwarzają Duńczycy - 747 kg/ rok.

Europa wytwarza ogromne ilości odpadów: spożywczych i ogrodowych, budowalnych i rozbiórkowych, górniczych przemysłowych oraz osadów. Wyrzucamy stare samochody, telewizory, sprzęty, baterie, torby plastikowe, papier, odpady sanitarne, ubrania i meble – lista jest bardzo długa.

Ilość wytwarzanych odpadów ściśle wynika z przyjętych przez nas wzorców produkcji i konsumpcji. Wyzwaniem jest już sama liczba produktów wprowadzanych na rynek. Zmiany demograficzne, takie jak wzrost liczby jednoosobowych gospodarstw domowych, także wpływają na ilość wytworzonych odpadów (np. w związku z większą liczbą małych opakowań).

Centrum Danych o Odpadach UE zajmuje się zbieraniem i opracowywaniem informacji na temat odpadów na poziomie europejskim Według danych za 2010 r. dotyczących 29 krajów europejskich (UE-28 i Norwegia), około 60% wytworzonych odpadów stanowiły odpady mineralne i gleba, w większości pochodzące z prac budowlanych i rozbiórkowych oraz z górnictwa. Udział metalu, papieru i tektury, drewna, odpadów chemicznych i medycznych oraz odpadów zwierzęcych i roślinnych w ogólnej masie wytworzonych odpadów wahała się między 2 a 4%.

Około 10% wszystkich odpadów wytwarzanych w Europie stanowią odpady komunalne wytwarzane głównie przez gospodarstwa domowe, a w mniejszym stopniu także przez małe przedsiębiorstwa, szkoły i szpitale. Wg danych GUS w Polsce w 2014 roku wytworzono 142 mln ton odpadów, z czego odpady komunalne stanowiły 7%.

Więcej recyclingu – mniej odpadów na składowiskach

Poza ilością wytwarzanych odpadów i dążeniem do jej ograniczania, niezmiernie ważne jest gospodarowanie nimi. W ujęciu globalnym coraz więcej odpadów w UE poddaje się recyklingowi, przez co maleje ich ilość kierowana na składowiska. Udział odpadów komunalnych poddawanych recyklingowi lub kompostowaniu w UE-27 wzrósł z 31% w 2004 r. do 42% w 2014 r. W Polsce w 2014 r. recyklingowi i biologicznemu przetwarzaniu poddano łącznie 31% odpadów komunalnych.

Europejska Agencja Środowiska wskazuje, że nadal obserwuje się rozbieżności pomiędzy  poszczególnymi krajami. Na przykład w Niemczech, Szwecji i Szwajcarii na składowiska trafia mniej niż 2% odpadów komunalnych podczas gdy w Chorwacji, na Łotwie i Malcie – ok 90%. W Polsce w 2014 r. na składowiskach zdeponowano 53% ogólnej ilości odpadów komunalnych. W większości krajów o najniższych wskaźnikach składowania odpadów obserwuje się wysoki udział recyklingu i spalania, a każdemu z tych procesów poddawane jest ponad 30% wszystkich odpadów komunalnych.

Prawodawstwo UE

Zmiany w gospodarce odpadami są ściśle powiązane z prawodawstwem UE. Kluczowym aktem prawnym w tym zakresie jest dyrektywa ramowa w sprawie odpadów. Określono w niej hierarchię gospodarowania odpadami: począwszy od zapobiegania powstawania odpadów, poprzez przygotowanie do ponownego użycia, przetwarzanie i recykling, odzysk do unieszkodliwiania. Wprowadzenie przepisów dyrektywy ma możliwie jak najskuteczniej zapobiegać powstawaniu odpadów, pozwolić na wykorzystywanie jako zasobów już wygenerowanych odpadów i zminimalizować ilość odpadów składowanych.

Zanieczyszczenie środowiska, zmiany klimatu

Niewłaściwa gospodarka odpadami przyczynia się do zmian klimatu i zanieczyszczenia powietrza, bezpośrednio wpływa na wiele ekosystemów i gatunków.

Za składowisk odpadów uwalnia się metan – silny gaz cieplarniany przyczyniający się do powstawania zmian klimatycznych. Metan powstaje w związku z obecnością na składowiskach mikroorganizmów i odpadów biodegradowalnych, takich jak żywność czy papier. W zależności od konstrukcji składowiska mogą również powodować zanieczyszczenie gleby i wody.

Po tym jak odpady zostaną zebrane, transportuje się je i poddaje przetwarzaniu. Podczas transportu do atmosfery emitowany jest dwutlenek węgla – najbardziej rozpowszechniony spośród gazów cieplarnianych – i inne substancje zanieczyszczające powietrze, w tym pyły.

Część odpadów może zostać spalona lub poddana recyklingowi. Energię wytworzoną w procesie spalania można wykorzystać  do produkcji ciepła lub energii elektrycznej, i w taki sposób zastąpić energię produkowaną z wykorzystaniem węgla i innych paliw. Odzysk energii z odpadów przyczynia się dzięki temu do redukcji emisji gazów cieplarnianych.

Recykling aluminiowej puszki pozwala zaoszczędzić około 95% energii potrzebnej do wyprodukowania nowej z wykorzystaniem nowych surowców.

Wpływ odpadów na zdrowie, ekosystemy i gospodarkę

Odpady wpływają na nasze zdrowie i jakość życia w sposób bezpośredni i pośredni. Metan przyczynia się do pogłębiania zmian klimatu, do atmosfery uwalniane są zanieczyszczenia powietrza, zagrożone są zasoby wód śródlądowych, uprawa roślin odbywa się na zanieczyszczonej glebie, a do układów trawiennych ryb, które ostatecznie trafiają na nasze talerze, dostają się toksyczne substancje.

Niezgodne z prawem działania, takie jak nielegalne składowanie odpadów, spalanie lub eksport również odgrywają swoją niekorzystną rolę, chociaż trudno jest oszacować zasięg tych działań i ich skutki. Są także przyczyną strat gospodarczych i obciążeniem dla naszego społeczeństwa.

Nie należy zapominać o globalnym wymiarze odpadów, związanym z eksportem i importem. To, co spożywamy i wytwarzamy w Polsce, czy Europie, może generować odpady w innych miejscach świata. Zdarza się, ze odpady stają się towarem w legalnym i nielegalnym obrocie transgranicznym.

Odpady jako zasoby

Wydobywanie mniejszej ilości surowców i wykorzystanie istniejących zasobów może pomóc uniknąć części oddziaływań powstających na kolejnych etapach cyklu życia produktu.

Jako jeden z kluczowych celów, Plan działania na rzecz zasobooszczędnej Europy zakłada wprowadzenie gospodarowania odpadami jako zasobami do 2020 r. W planie podkreślono m.in. konieczność zapewnienia wysokiej jakości recyklingu, eliminacji składowania, ograniczenie odzysku energii do materiałów nienadających się do ponownego przetworzenia oraz zapobiegania nielegalnemu przemieszczaniu odpadów.

W wielu krajach odpady żywnościowe i ogrodnicze stanowią największą część odpadów komunalnych. Kiedy zbiera się je oddzielnie (segreguje) , odpady te mogą stać się źródłem energii i zostać wykorzystane jako nawóz. Fermentacja beztlenowa jest metodą przetwarzania odpadów komunalnych, która polega na poddawaniu odpadów biodegradowalnych biologicznemu procesowi rozkładu podobnemu do tego, który zachodzi na składowiskach, ale w warunkach kontrolowanych. W procesie fermentacji powstaje biogaz oraz pozostałości, które mogą zostać wykorzystane jako nawóz, jak kompost.

W 2011 roku EEA przeprowadziła badanie dotyczące potencjalnych korzyści wynikające z lepszej gospodarki odpadami komunalnymi. Wnioski z tego badania wskazują, że sprawniejsza gospodarka odpadami w latach 1995-2008 przyczyniła się do znacznej redukcji emisji gazów cieplarnianych, głównie dzięki zmniejszeniu ilości metanu pochodzącego ze składowisk oraz do uniknięcia emisji dzięki recyklingowi.

Potencjalne zyski z zapobiegania powstawaniu odpadów są ogromne i mogą usprawnić proces przechodzenia UE na gospodarkę obiegową, w której nic się nie marnuje.

Obecne systemy produkcji i konsumpcji niewystarczająco zachęcają do zapobiegania powstawaniu i ograniczania ilości odpadów. Cały łańcuch wartości, od fazy projektowania produktu i opakowania po wybór materiałów, powinien zostać zaplanowany z myślą o zapobieganiu powstawaniu odpadów.

Zmiana w podejściu do postepowania z odpadami wymaga wspólnego wysiłku wszystkich zaangażowanych stron. To, czy odpady stanowić będą problem czy zasób ostatecznie zależy od tego, w jaki sposób będziemy nimi gospodarować.

Artykuł na podstawie publikacji Europejskiej Agencji Środowiska (European Environment Agency – EEA), danych GIOŚ i GUS.