Wstęp
Jerzy Wawrzoniak

      W ostatnim dziesięcioleciu 2007-2016 wyraźnie daje się zauważyć trend wzrostu średniej defoliacji koron monitorowanych gatunków drzew. Pomijając lokalne i krótkookresowe stresy środowiskowe, wydaje się, że głównym czynnikiem determinującym ten trend jest zmiana klimatu. Szczególną rolę w tym procesie odgrywa deficyt wodny wywoływany przez niedobór opadów, zwłaszcza w okresie wegetacyjnym. Średnia defoliacja nie wzrasta co roku. W latach, gdy deficyt wodny nie występuje, jest mniejszy lub występuje lokalnie – poziom defoliacji obniża się, jednak nie na tyle, aby odwrócić obserwowany trend wzrostowy.

      Zmiany klimatu, obok wpływu na wzrost poziomu defoliacji drzew, mają prawdopodobnie również wpływ na powolne zmiany w składzie gatunkowym drzewostanów. Na podstawie dziesięcioletnich obserwacji na ponad 2000 stałych powierzchni obserwacyjnych I rzędu monitoringu lasów daje się zauważyć nieznaczny wzrost liczby gatunków drzew, wzrost liczebności gatunków liściastych, takich rodzajów jak lipa, klon, dąb oraz zmniejszanie się udziału liczebności świerka. Proces ten wywołany jest w znacznej mierze przez gospodarkę leśną, która promuje gatunki liściaste, w ramach zalecanej przebudowy drzewostanów iglastych na drzewostany mieszane, oraz chroni odnowienia podsadzeń przed zgryzaniem przez zwierzynę, stosując grodzenia. Wydaje się jednak, że stopień przeżywalności gatunków liściastych i wzrost ich udziału w drzewostanie jest również wynikiem sprzyjających warunków klimatycznych, wyrażających się wzrostem średniej rocznej temperatury powietrza, wydłużeniem okresu wegetacyjnego czy też powolnym procesem eutrofizacji. Czynniki te mogą również wpływać na wzrost defoliacji drzew, obserwowany w ostatnim okresie, poprzez zmiany związane z procesem fotosyntezy. Można przypuszczać, że w procesie adaptacji do zmieniających się warunków klimatycznych i wzrastającej koncentracji dwutlenku węgla proces fotosyntezy zachodzi bardziej efektywnie i mniejsza powierzchnia asymilacyjna wystarcza, aby zaspokoić potrzeby drzew na asymilaty. W tej sytuacji zwiększanie powierzchni asymilacyjnej wydaje się zbędne, tym bardziej że w warunkach wzrostu temperatury powietrza i ograniczonych opadów w okresie wegetacyjnym większa defoliacja, czyli mniejsza powierzchnia asymilacyjna zmniejsza transpirację, ograniczając negatywne skutki niedoboru wody. Powyższe rozumowanie potwierdza również wzrost przyrostu bieżącego drzewostanów odnotowany w ostatnich latach mimo wzrostu defoliacji, czyli przy ograniczonej powierzchni asymilacyjnej drzew. Wydaje się, że w pierwszej fazie adaptacji drzew do zmian klimatu najpierw wystąpią zmiany procesów fizjologicznych i anatomicznych, a dopiero po przekroczeniu możliwości kompensacyjnych, wynikających z tych mechanizmów nastąpią zmiany w strukturze genetycznej.

Program monitoringu lasów w 2016 roku

I.

Monitoring lasów na stałych powierzchniach obserwacyjnych I rzędu

1.

Ocena poziomu uszkodzenia monitorowanych gatunków drzew

2.

Ocena symptomów i przyczyn uszkodzeń drzew

3.

Wpływ warunków pogodowych na zdrowotność drzewostanów

4.

Defoliacja drzew przy różnej dostępności wody glebowej

5.

Zmiany składu gatunkowego w drzewostanach w dziesięcioleciu 2007-2016

II.

Badania na stałych powierzchniach obserwacyjnych monitoringu intensywnego (SPO MI)

6.

Wielkość depozytu wnoszonego z opadami atmosferycznymi

7.

Poziom koncentracji NO₂ i SO₂ w powietrzu

8.

Opady podkoronowe oraz roztwory glebowe

9.

Zanieczyszczenie powietrza oraz ocena zagrożenia zakwaszeniem i eutrofizacją terenów leśnych w Polsce na podstawie wyników badań na SPO MI

Literatura