Wstęp
Jerzy Wawrzoniak

      Program monitoringu lasów w swojej bieżącej działalności rejestruje dużą liczbę danych, charakteryzujących większość komponentów ekosystemów leśnych i parametrów środowiska w ich czasowym i przestrzennym zróżnicowaniu. W okresie 30-letniej działalności programu w bazie danych zgromadzono olbrzymią liczbę informacji. Sposoby wykorzystania i rozpowszechniania danych monitoringowych są zróżnicowane.

      Podstawową formę stanowią coroczne opracowania pt. „Stan uszkodzenia lasów w Polsce na podstawie badań monitoringowych”, prezentujące w uporządkowany sposób wyniki pozyskane w minionym roku. Tabele, wykresy i mapy przedstawiają stan zdrowotny lasów w Polsce w danym roku w relacji do wybranych czynników środowiska. Popularną formę tego opracowania stanowią coroczne syntezy w języku polskim i angielskim pt. „Stan zdrowotny lasów w Polsce”, które prezentują podstawowy opis zakresu badań, metodyki oraz najważniejsze stwierdzenia i wnioski. Opracowania obejmujące omówienia wyników w okresie 10-15 lat mają charakter monografii i koncentrują się na analizach zmian badanych parametrów stanu zdrowotnego lasów w czasie, na tle zmieniających się warunków środowiska. Przykładem takiego opracowania jest monografia pt. „Monitoring lasów – ocena stanu zdrowotnego lasów w Polsce w latach 1991 – 2005”, wydana w języku polskim i angielskim przez Główny Inspektorat Ochrony Środowiska w serii „Biblioteka Monitoringu Środowiska” w 2007 roku.

      Coroczny charakter maja wydawnictwa ICP-Forests pt.” Forest Condition in Europe. Technical Report” i “The Condition of Forest in Europe Executive Report”, wydawane w ramach Konwencji LRTAP (Long-range Transboundary Air Pollution), gdzie znajdują się informacje o stanie zdrowotnym lasów w Polsce na podstawie danych przekazanych do ICP-Forests. Nieregularnie ukazują się opracowania naukowe poświęcone zrealizowanym programom badawczym w ramach aktywności ICP-Forests, w których Polska uczestniczyła. Przykładem takiego opracowania jest “FutMon Scientific Report Further Development and Implementation of EU-Level Forest Monitoring System” z 2013 r.

      Wracając do wydawnictw krajowych należy wspomnieć o periodycznych opracowaniach „Stan środowiska w Polsce”, wydawanych w „Bibliotece Monitoringu Środowiska”, w których znajduje się podrozdział dotyczący stanu lasów, opracowany, między innymi, na podstawie wyników monitoringu lasów. Wojewódzkie inspektoraty ochrony środowiska publikują podobne raporty, o stanie środowiska danego województwa, w których zamieszczają rozdział o stanie lasów w województwie. W raporcie „Stan środowiska w województwie lubuskim w latach 2913-2014” w rozdziale „Ochrona przyrody” zamieszczono podrozdział „Monitoring lasów”, omawiający obszernie stan lasów w województwie lubuskim na podstawie badań monitoringowych. Również Główny Urząd Statystyczny w roczniku dotyczącym leśnictwa zamieszcza informacje o stanie zdrowotnym lasów z wykorzystaniem danych monitoringu lasów. Wyniki monitoringu lasów prezentowane są także w „Raporcie o stanie lasów”, wydawanym corocznie przez Dyrekcję Generalną Lasów Państwowych. Znaczącym obszarem wykorzystywania wyników monitoringu lasów są prace inżynierskie, magisterskie i prace doktorskie. Prace inżynierskie: Bartosza Nowakowskiego pt. „Stan zdrowotny głównych gatunków lasotwórczych na obszarze Mazursko-Podlaskiej krainy przyrodniczo-leśnej na podstawie wyników monitoringu lasu” oraz Pauliny Dąbrowskiej pt. „Ocena stanu zdrowotnego sosny pospolitej na podstawie wyników programu monitoringu lasu z okresu 2005 – 2014” są dobrym przykładem użyteczności danych monitoringu lasów. Praca doktorska Anny Kowalskiej pt. "Rola drzewostanu w przemianach składu chemicznego wód opadowych", oparta na wynikach pomiarów na powierzchniach monitoringu intensywnego dowodzi możliwości bardziej zaawansowanych opracowań. Dane monitoringu lasów posłużyły do stworzenia publikacji naukowych przyjętych do druku w renomowanych czasopismach naukowych, takich jak: Kowalska, A., Astel, A., Boczoń, A., Polkowska, Ż., 2016. Atmospheric deposition in coniferous and deciduous tree stands in Poland. Atmospheric Environment, 133: 145-155, czy Kowalska, A., Boczoń, A., Hildebrand R., Polkowska, Ż., 2016. Spatial variability of throughfall in a stand of Scots pine (Pinus sylvestris L.) with deciduous admixture as influenced by canopy cover and stem distance. Journal of Hydrology 538, pp. 231-242.

      Wyniki obserwacji, pomiarów i analiz zbierane w programie monitoringu lasów, a także w innych programach monitoringowych realizowanych w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska mają olbrzymi potencjał informacyjny. Zaprezentowane powyżej sposoby wykorzystania danych monitoringu leśnego nie wyczerpują tego potencjału. Przeprowadzanie interdyscyplinarnych zaawansowanych analiz wykorzystujących zgromadzone przez lata zasoby informacji zwiększyłoby istotnie spójność i wielowymiarowość programów funkcjonujących w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska.

Program monitoringu lasów w 2015 roku

I.

Monitoring lasów na stałych powierzchniach obserwacyjnych I i II rzędu

1.

Ocena poziomu uszkodzenia monitorowanych gatunków drzew

2.

Ocena symptomów i przyczyn uszkodzeń drzew

3.

Wpływ warunków pogodowych na zdrowotność drzewostanów

4.

Stałe powierzchnie obserwacyjne monitoringu lasu na obszarach Natura 2000

II.

Badania na stałych powierzchniach obserwacyjnych monitoringu intensywnego (SPO MI)

5.

Dynamika parametrów meteorologicznych na SPO MI

6.

Wielkość depozytu wnoszonego z opadami atmosferycznymi na terenach leśnych na SPO MI

7.

Poziom koncentracji NO₂ i SO₂ w powietrzu na terenach leśnych na SPO MI

8.

Opady podkoronowe oraz roztwory glebowe na terenach leśnych na SPO MI

9.

Zanieczyszczenie powietrza oraz ocena zagrożenia zakwaszeniem i eutrofizacją terenów leśnych w Polsce na podstawie wyników badań ba SPO MI w okresie 2010-2014

III.

Informacje ogólne i podsumowanie

10.

Intensywność obradzania i jakość nasion sosny na terenach leśnych w kraju

11.

Pożary lasów

12.

Ocena warunków hydrologicznych w wybranych zlewniach leśnych

Literatura