I.

Program monitoringu lasów i metodyka przeprowadzanych badań

1.

Program monitoringu lasów w 2018 roku

II.

Monitoring lasów na stałych powierzchniach obserwacyjnych I rzędu

2.

Ocena poziomu zdrowotnego monitorowanych gatunków drzew w 2018 r. oraz w pięcioleciu 2014-2018

3.

Ocena przyczyn i symptomów uszkodzeń drzew w 2018 r.
Paweł Lech

      W 2018 r. łącznie na SPO I rzędu stwierdzono 45 941 uszkodzeń drzew, które występowały na 30 463 drzewach (75,3% ocenianych drzew, o około 5 punktów procentowych więcej niż w 2017 r.). Na 17 341 drzewach stwierdzono występowanie jednego uszkodzenia, na 10 745 drzewach – dwóch uszkodzeń, a na 2370 drzewach – trzech. Nieuszkodzonych było łącznie 9997 drzew, co stanowiło 24,7% ocenianych drzew (w 2017 r. udział drzew nieuszkodzonych wynosił 29,6%, a w 2016 r. – 33,3%). Wśród gatunków iglastych najwięcej drzew bez uszkodzeń cechowało jodłę (36,22%), niewiele mniej – sosnę (34,34%), znacznie mniej – świerka (19,62%). Spośród gatunków liściastych największym udziałem drzew bez uszkodzeń cechował się buk (21,60%), ponad dwukrotnie mniejszym – brzoza brodawkowata (9,82%), a najmniejszym – rodzime dęby i olsza czarna (odpowiednio 5,90% i 3,86%). Oznacza to, że w 2018 r., w porównaniu do roku poprzedniego, udział drzew nieuszkodzonych wyraźnie zmniejszył się w przypadku wszystkich głównych gatunków lasotwórczych.

      Wykonane analizy potwierdziły dodatnią korelację pomiędzy przeciętną dla powierzchni defoliacją drzew a liczbą drzew z uszkodzeniami występującymi na tej powierzchni. Zależność ta była szczególnie wyraźna dla uszkodzeń o nasileniu przekraczającym 40%.

      W 2018 r. średnia wartość liczby uszkodzeń przypadających na 1 drzewo (gatunki razem) wynosiła 1,13 i była większa niż w 2017 r. (1,01), w układzie gatunków – zawierała się w przedziale od 0,80 (dla domieszkowych gatunków iglastych) do 1,69 (dla dębu) (tab. 3). Na drzewach gatunków liściastych na 1 drzewo przypadało powyżej jednego uszkodzenia. W przypadku gatunków iglastych taka sytuacja miała miejsce dla świerka i jodły, natomiast dla sosny i domieszkowych gatunków iglastych wartość tego parametru była mniejsza od jedności. Przeprowadzona analiza trendów zmian nasilenia występowania uszkodzeń na drzewach w okresie 2011–2018 (test Manna-Kendalla) wykazała brak wyraźnego trendu jedynie w przypadku świerka i domieszkowych gatunków iglastych, zaś w przypadku pozostałych gatunków drzew oraz łącznie dla wszystkich badanych drzew – wzrost nasilenia częstości występowania uszkodzeń (tab. 3).

      Wraz z wiekiem u sosny, dębów, brzozy, olszy i innych gatunków liściastych następował wzrost średniej liczby uszkodzeń występujących na 1 drzewie. W przypadku pozostałych gatunków drzew brak wyraźnych tendencji tego typu (tab. 3).

      Zróżnicowanie pomiędzy krainami przyrodniczo-leśnymi pod względem średniej liczby uszkodzeń przypadającej na jedno drzewo w 2018 r. nie było znaczące. Zawierało się w przedziale od 1,03 w Krainie Wielkopolsko-Pomorskiej do 1,36 w Krainie Karpackiej. Największe różnice pomiędzy krainami przyrodniczo-leśnymi pod względem liczby uszkodzeń na jednym drzewie stwierdzono dla sosny i świerka oraz buka. Najwyższym nasileniem występowania uszkodzeń na drzewach gatunków iglastych cechowały się Kraina Karpacka i Kraina Bałtycka. W przypadku gatunków liściastych dużego zróżnicowania pomiędzy krainami pod względem nasilenia występowania uszkodzeń nie było.

      W porównaniu do 2017 r. odnotowano wzrost średniej liczby uszkodzeń przypadających na 1 drzewo w siedmiu krainach przyrodniczo-leśnych. W Krainie Małopolskiej wartość tego wskaźnika nie uległa zmianie. Wykonana analiza trendów dla okresu 2013–2018 wykazała wzrost nasilenia występowania uszkodzeń w 6 krainach, a brak trendu w dwóch (Sudeckiej i Karpackiej).

      Średnia liczba uszkodzeń przypadających na jedno drzewo w regionalnych dyrekcjach LP zawierała się w przedziale od 0,80 (RDLP w Toruniu) do 1,55 (RDLP w Krośnie). Mniejsza niż przeciętna dla całej Polski liczba uszkodzeń na 1 drzewie (1,13 uszkodzenia/drzewo) wystąpiła w dziesięciu rdLP (w Katowicach, Lublinie, Łodzi, Olsztynie, Pile, Toruniu, Zielonej Górze, Gdańsku, Radomiu, Warszawie), w pozostałych rdLP oraz w parkach narodowych była wyższa.

      Na charakter występujących zagrożeń wskazuje zestawienie najczęściej stwierdzanych symptomów i lokalizacji uszkodzeń zarejestrowanych dla danego drzewa oraz związanych z nimi czynników sprawczych w układzie poszczególnych gatunków drzew (tab. 4).

      Lokalizacja uszkodzeń w obrębie drzewa

      Uwzględniając podział na części morfologiczne drzew (korzenie i szyja korzeniowa, strzała, gałęzie, pędy i pączki oraz igły i liście), najczęściej wskazywanym miejscem położenia symptomów była strzała (44,8% wszystkich wskazanych lokalizacji uszkodzeń), w tym przede wszystkim „pień pomiędzy szyją korzeniową i koroną” (29,4%) oraz liście bądź igły – 39,9%. Udział gałęzi, pędów i pączków oraz korzeni i szyi korzeniowej, jako miejsc występowania uszkodzeń, był dużo mniejszy (odpowiednio 11,5% i 3,9% wszystkich lokalizacji uszkodzeń).

      Wśród gatunków iglastych najczęściej występującą lokalizacją uszkodzeń była strzała, zaś wśród gatunków liściastych – liście. W przypadku sosny, poza strzałą, uszkodzenia występowały licznie na igłach (9,1%) i nieco mniej licznie na gałęziach, pędach i pączkach (6,1%). Podobne proporcje występowały u świerka i iglastych gatunków domieszkowych. Na jodle uszkodzenia występowały liczniej na gałęziach, pędach i pączkach niż na igłach. Strzała była drugim pod względem udziału miejscem występowania uszkodzeń u wszystkich wyróżnionych gatunków liściastych. Najmniejszym udziałem lokalizacji uszkodzeń zarówno na gatunkach iglastych, jak i liściastych cechowały się korzenie i szyja korzeniowa.

      Symptomy uszkodzeń

      W 2018 r. wśród symptomów uszkodzeń największym udziałem (33,0%) wyróżniał się „ubytek igieł/liści”, który dominował u wszystkich gatunków liściastych. Znaczący był również udział „deformacji” (21,7% wszystkich uszkodzeń), które przeważały u sosny, jodły i domieszkowych gatunków iglastych (odpowiednio 32,4%, 32,5% i 23,4% wszystkich uszkodzeń). W przypadku gatunków liściastych udział „deformacji” zawierał się w przedziale 9,4% (dęby) – 16,7% (buk). Wśród wyróżnionych symptomów uszkodzeń mniejszymi udziałami cechowały się „rany” (9,8%), których udział był wysoki w przypadku świerka i buka (odpowiednio 20,6%, 17,5%), następnie „pochylone” (7,6%) i „martwe, obumierające gałęzie” (5,9% wszystkich uszkodzeń). W przypadku świerka dużym udziałem cechowały się ponadto „wycieki żywicy” (26,4% uszkodzeń świerka). Udział pozostałych symptomów był niższy i zawierał się w przedziale od 5,7% do 0,1%.

      Czynniki sprawcze

      Spośród wyróżnionych kategorii czynników sprawczych uszkodzeń drzew najwyższy udział, poza kategorią „badano, niezidentyfikowano” (28,7% wszystkich przypadków), miały „owady” i „konkurencja i inne czynniki” (w tym przede wszystkim „konkurencja”) (odpowiednio 28,1% i 21,7%). Znacznie rzadziej wskazywano na „grzyby” (7,9%), „bezpośrednie oddziaływanie człowieka” (6,1%) oraz „czynniki abiotyczne” (6,0%).

      „Konkurencja i inne czynniki” odpowiadały za 32,5% wszystkich uszkodzeń sosny, 23,6% uszkodzeń świerka, 22,3% uszkodzeń domieszkowych gatunków iglastych oraz 22,2% uszkodzeń jodły. W odniesieniu do gatunków liściastych udział tego czynnika sprawczego był znacząco mniejszy, najwyższą wartość osiągając dla brzóz – 15,6%. „Owady” stanowiły najczęściej wymienianą kategorię czynników sprawczych w przypadku uszkodzeń olsz (61,1%), brzóz (50,0%), dębów (44,2%), domieszkowych gatunków liściastych (39,6%) i buka (39,2%). „Grzyby” miały znaczny udział jako przyczyna uszkodzeń drzew w przypadku jodły (23,6%), mniejszy – dębów (16,2%), buka (12,6%) oraz domieszkowych gatunków liściastych (10,9%), natomiast „bezpośrednie działanie człowieka” w odniesieniu do domieszkowych gatunków iglastych (11,0%), świerka (10,6%) i buka (10,2%). Pozostałe kategorie czynników sprawczych nie miały znaczącego udziału w powstawaniu uszkodzeń poszczególnych gatunków drzew.

      Udział uszkodzeń, dla których nie zidentyfikowano czynnika sprawczego w przypadku gatunków iglastych, zawierał się w przedziale 31,9–40,8%, w przypadku gatunków liściastych był znacząco mniejszy (od 14,3% do 25,1%). Największym udziałem niezidentyfikowanych czynników sprawczych cechowały się domieszkowe gatunki iglaste, najmniejszym zaś – olsze. W latach 2010–2018 następowała poprawa identyfikowania czynników sprawczych uszkodzeń występujących na większości gatunków drzew.

      „Owady” oraz „konkurencja i inne czynniki”

      W 2018 r. na SPO I rzędu stwierdzono 12 902 przypadki uszkodzeń spowodowanych przez owady, co stanowiło przyczynę 28,1% wszystkich uszkodzeń. Najliczniejszymi wśród owadów sprawcami szkód, podobnie jak w latach poprzednich, były owady liściożerne (foliofagi) – stanowiły one 76,8% wszystkich przypadków uszkodzeń tej kategorii sprawców. Udział powyżej 5% cechował ponadto owady uszkadzające pień, gałęzie i pędy oraz owady ssące (ryc. 10). Udział wyróżnianych grup owadów powodujących uszkodzenia w 2018 r. był podobny do tego z lat poprzednich.

      Spośród wszystkich uszkodzeń spowodowanych przez owady na drzewach iglastych występowało łącznie 16,8%, w tym na sośnie 13,0%, świerku – 3,1%, jodle – 0,2% oraz na domieszkowych gatunkach iglastych – 0,4%. Uwzględniając liczbę drzew poszczególnych gatunków, największym udziałem uszkodzeń spowodowanych przez owady cechował się świerk, następnie iglaste gatunki domieszkowe, jodła, a najmniejszym – sosna. Na gatunkach liściastych występowało łącznie 83,2% uszkodzeń spowodowanych przez owady. U wszystkich wyróżnionych gatunków liściastych dominującą grupą owadów powodującą uszkodzenia były foliofagi. Udział innych grup owadów był wielokrotnie mniejszy.

      „Konkurencja i inne czynniki” była drugą najczęściej wskazywaną grupą czynników sprawczych uszkodzeń drzew na SPO I rzędu w 2018 r. Stwierdzono 9982 uszkodzenia tej kategorii, co stanowiło 21,7% wszystkich uszkodzeń. Udział uszkodzeń spowodowanych przez tę grupę czynników na drzewach iglastych wynosił 72,59%, a na liściastych – 27,41%.

      Występowanie uszkodzeń spowodowanych przez epifity/parazyty (głównie jemiołę)

      W ostatnich latach obserwuje się nasilenie występowania jemioły na drzewach leśnych. Dlatego też podjęto próbę przeanalizowania tego zjawiska, wykorzystując do tego celu wyniki obserwacji monitoringowych i oceny występowania uszkodzeń drzew na SPO I rzędu z lat 2008–2018.

      Udział epifitów/parazytów wśród wyróżnianych czynników sprawczych uszkodzeń w 2018 r. był relatywnie niewielki. Była to przyczyna 617 uszkodzeń, co stanowiło jedynie 1,3% wszystkich zarejestrowanych uszkodzeń drzew.

      Występowanie uszkodzeń spowodowanych przez epifity/parazyty (jemiołę) w okresie 2008–2018 wykazywało wyraźną tendencję wzrostową. Była ona najsilniejsza w przypadku sosny, jodły i brzóz, nieco mniej (brak potwierdzenia statystycznej istotności za pomocą testu Mann-Kendalla) w przypadku domieszkowych gatunków liściastych. Dla świerka nie stwierdzono trendu zmian w czasie. Zaznaczyć również należy, że początkowo, w 2008 r. epifity/parazyty zostały zidentyfikowane jako czynnik sprawczy uszkodzeń jedynie sosny i brzóz. W kolejnych latach identyfikowane były również dla innych gatunków drzew – jodły i domieszkowych gatunków iglastych od 2010 r., świerka – od 2013 r. oraz olsz – w latach 2013–2016. Największe przyrosty liczby uszkodzeń spowodowanych przez epifity/parazyty względem roku poprzedniego stwierdzono dla lat 2010, 2012 oraz 2018 (ryc. 11). Biorąc pod uwagę pozytywny związek pomiędzy występowaniem parazytów/epifitów, a zwłaszcza jemioły, z niekorzystnymi dla drzew warunkami pogodowymi (susze) oraz fakt powolnego wzrostu jemioły, należy przyjąć, że wzrost nasilenia występowania tego czynnika sprawczego w ostatnim dziesięcioleciu miał związek z warunkami pogodowymi z początków obecnego stulecia. Natomiast obserwowane w ostatnich latach susze przyczynić się będą mogły do nasilenia występowania rejestrowalnych uszkodzeń powodowanych przez jemiołę dopiero za kilka lat. Należy oczekiwać, że wzrost ten będzie znaczący.

      Rozkład przestrzenny powierzchni, na których zarejestrowano epifity/parazyty jako czynniki sprawcze uszkodzeń wykazuje wyraźną regionalizację (ryc. 12). Największe ich nasilenie odnotowano w 2018 r. w pasie rozciągającym się od zachodu (pomiędzy Wrocławiem na południu i Gorzowem Wielkopolskim na północy) poprzez Wielkopolskę, Góry Świętokrzyskie i sięgającym na wschodzie po Lubelszczyznę i południowe Mazowsze.

      W 2018 r. odnotowano uszkodzenia na ponad 75% obserwowanych drzew.

      Najsilniej uszkodzonymi gatunkami liściastymi były: dęby, olsze, domieszkowe gatunki liściaste, a z gatunków iglastych – świerk.

      Najczęściej uszkadzanym organem drzew iglastych był pień od szyi korzeniowej do podstawy korony, zaś gatunków liściastych – liście.

      Najczęściej występujące symptomy uszkodzenia to „ubytek liści/igieł”.

      Wśród czynników sprawczych dominowały owady (przede wszystkim owady liściożerne), uszkadzające w największym stopniu gatunki liściaste oraz „konkurencja i inne czynniki” (głównie konkurencja).

      W ostatnich 10 latach dynamicznie zwiększało się występowanie uszkodzeń powodowanych przez epifity/parazyty. W 2018 r. takie uszkodzenie przypadało na co 29. jodłę oraz na co 43. sosnę.

      Stwierdzono pozytywną zależność pomiędzy nasileniem występowania uszkodzeń i defoliacją drzew.

4.

Wpływ warunków pogodowych na zdrowotność drzewostanów w latach 2014-2018

5.

Warunki wodne panujące w glebach na terenie Polski

6.

Stałe powierzchnie obserwacyjne monitoringu lasów na obszarach Natura 2000

III.

Monitoring lasów na stałych powierzchniach obserwacyjnych II rzędu

7.

Stan odżywienia drzewostanów w latach 1997-2017 na podstawie wyników monitoringu organów asymilacyjnych drzew

8.

Właściwości fizyko-chemiczne gleb leśnych i ich zmiany w latach 2007-2017

IV.

Badania na stałych powierzchniach obserwacyjnych monitoringu obserwacyjnego (SPO MI)

9.

Wielkość depozytu wnoszonego z opadami atmosferycznymi na terenach leśnych

10.

Poziom stężenia NO₂ i SO₂ w powietrzu na terenach leśnych

11.

Opady podkorowe oraz roztwory glebowe na terenach leśnych

Literatura