3.
|
Ocena przyczyn i symptomów uszkodzeń drzew w
2018 r.
Paweł Lech
W 2018 r. łącznie na SPO I rzędu stwierdzono
45 941 uszkodzeń drzew, które występowały na
30 463 drzewach (75,3% ocenianych drzew, o
około 5 punktów procentowych więcej niż w
2017 r.). Na
17 341 drzewach stwierdzono występowanie
jednego uszkodzenia, na 10 745 drzewach –
dwóch uszkodzeń, a na 2370 drzewach –
trzech. Nieuszkodzonych było łącznie 9997
drzew, co stanowiło 24,7% ocenianych drzew
(w 2017 r. udział drzew nieuszkodzonych
wynosił 29,6%, a w 2016 r. – 33,3%).
Wśród gatunków iglastych najwięcej
drzew bez uszkodzeń
cechowało jodłę (36,22%), niewiele
mniej – sosnę (34,34%),
znacznie mniej – świerka (19,62%).
Spośród gatunków liściastych największym
udziałem drzew bez uszkodzeń cechował się
buk (21,60%), ponad dwukrotnie mniejszym –
brzoza brodawkowata (9,82%), a najmniejszym
– rodzime dęby i olsza czarna (odpowiednio
5,90% i 3,86%). Oznacza to, że w 2018 r., w
porównaniu do roku poprzedniego, udział
drzew nieuszkodzonych wyraźnie zmniejszył
się w przypadku wszystkich głównych gatunków
lasotwórczych.
Wykonane analizy potwierdziły dodatnią
korelację pomiędzy przeciętną dla
powierzchni defoliacją drzew a liczbą drzew
z uszkodzeniami występującymi na tej
powierzchni. Zależność ta była szczególnie
wyraźna dla uszkodzeń o nasileniu
przekraczającym 40%.
W 2018 r. średnia wartość liczby uszkodzeń
przypadających na 1 drzewo (gatunki razem)
wynosiła 1,13 i była większa niż w 2017 r.
(1,01), w układzie gatunków – zawierała się
w przedziale od 0,80 (dla domieszkowych
gatunków iglastych) do 1,69 (dla dębu) (tab.
3). Na drzewach gatunków liściastych na 1
drzewo przypadało powyżej jednego
uszkodzenia. W przypadku gatunków iglastych
taka sytuacja miała miejsce dla świerka i
jodły, natomiast dla sosny i domieszkowych
gatunków iglastych wartość tego parametru
była mniejsza od jedności. Przeprowadzona
analiza trendów zmian nasilenia występowania
uszkodzeń na drzewach w okresie 2011–2018
(test Manna-Kendalla) wykazała brak
wyraźnego trendu jedynie w przypadku świerka
i domieszkowych gatunków iglastych, zaś w
przypadku pozostałych gatunków drzew oraz
łącznie dla wszystkich badanych drzew –
wzrost nasilenia częstości występowania
uszkodzeń (tab. 3).
Tabela
3.
Wskaźnik występowania uszkodzeń na
drzewach badanych gatunków w klasach
wieku (2018 r.) oraz trend zmian
wskaźnika występowania uszkodzeń na
jednym drzewie w latach 2011-2018
określony za pomocą testu
Manna-Kendalla
Gatunki
|
Średnia liczba uszkodzeń na
jednym drzewie w 2018 r. w
zależności od wieku drzewa |
Średnia liczba uszkodzeń na
jednym drzewie w kolejnych
latach pięciolecia |
Trend |
21-40 |
41-60 |
61-80 |
>80 |
2014 |
2015 |
2016 |
2017 |
2018 |
Sosna |
0,71 |
0,80 |
0,89 |
1,04 |
0,67 |
0,71 |
0,74 |
0,77 |
0,89 |
W |
Świerk |
1,05 |
1,19 |
1,14 |
1,12 |
1,01 |
0,99 |
1,04 |
1,03 |
1,13 |
N |
Jodła |
0,92 |
0,88 |
0,74 |
1,17 |
0,95 |
0,97 |
1,00 |
0,94 |
1,01 |
N |
Inne iglaste |
0,58 |
0,76 |
1,08 |
0,84 |
0,56 |
0,62 |
0,66 |
0,69 |
0,80 |
N |
Dąb |
1,63 |
1,59 |
1,69 |
1,76 |
1,47 |
1,30 |
1,37 |
1,60 |
1,69 |
W |
Buk |
1,28 |
1,26 |
1,31 |
1,30 |
1,04 |
1,01 |
1,20 |
1,13 |
1,29 |
W |
Brzoza |
1,21 |
1,43 |
1,49 |
1,59 |
1,13 |
1,15 |
1,24 |
1,31 |
1,41 |
W |
Olsza |
1,36 |
1,56 |
1,58 |
1,62 |
1,17 |
1,26 |
1,33 |
1,47 |
1,54 |
W |
Inne liściaste |
1,51 |
1,48 |
1,58 |
1,54 |
1,22 |
1,32 |
1,45 |
1,43 |
1,53 |
W |
Razem |
1,03 |
1,06 |
1,14 |
1,23 |
0,87 |
0,91 |
0,97 |
1,01 |
1,13 |
W |
W
– wzrost, N – brak trendu |
Wraz z wiekiem u sosny, dębów, brzozy, olszy
i innych gatunków liściastych następował
wzrost średniej liczby uszkodzeń
występujących na 1 drzewie. W przypadku
pozostałych gatunków drzew brak wyraźnych
tendencji tego typu (tab. 3).
Zróżnicowanie pomiędzy krainami
przyrodniczo-leśnymi pod względem średniej
liczby uszkodzeń przypadającej na jedno
drzewo w 2018 r. nie było znaczące.
Zawierało się w przedziale od 1,03 w Krainie
Wielkopolsko-Pomorskiej do 1,36 w Krainie
Karpackiej. Największe różnice pomiędzy
krainami przyrodniczo-leśnymi pod względem
liczby uszkodzeń na jednym drzewie
stwierdzono dla sosny i świerka oraz buka.
Najwyższym nasileniem występowania uszkodzeń
na drzewach gatunków iglastych cechowały się
Kraina Karpacka i Kraina Bałtycka. W
przypadku gatunków liściastych dużego
zróżnicowania pomiędzy krainami pod względem
nasilenia występowania uszkodzeń nie było.
W porównaniu do 2017 r. odnotowano wzrost
średniej liczby uszkodzeń przypadających na
1 drzewo w siedmiu krainach
przyrodniczo-leśnych. W Krainie Małopolskiej
wartość tego wskaźnika nie uległa zmianie.
Wykonana analiza trendów dla okresu
2013–2018 wykazała wzrost nasilenia
występowania uszkodzeń w 6 krainach, a brak
trendu w dwóch (Sudeckiej i Karpackiej).
Średnia liczba uszkodzeń przypadających na
jedno drzewo w regionalnych dyrekcjach LP
zawierała się w przedziale od 0,80 (RDLP w
Toruniu) do 1,55 (RDLP w Krośnie). Mniejsza
niż przeciętna dla całej Polski liczba
uszkodzeń na 1 drzewie (1,13
uszkodzenia/drzewo) wystąpiła w dziesięciu
rdLP (w Katowicach, Lublinie, Łodzi,
Olsztynie, Pile, Toruniu, Zielonej Górze,
Gdańsku, Radomiu, Warszawie), w pozostałych
rdLP oraz w parkach narodowych była wyższa.
Tabela
4.
Najczęściej występujące lokalizacje,
symptomy i czynniki sprawcze
uszkodzeń występujących na drzewach
badanych gatunków – 2018 r.
Gatunki
|
Liczba uszkodzeń |
Najczęściej występująca
lokalizacja |
Najczęściej występujące
symptomy |
Najczęściej występujący
czynnik sprawczy |
miejsce |
liczba |
udział |
nazwa |
liczba |
udział |
nazwa |
liczba |
udział |
Sosna |
19843 |
Pień pomiędzy szyją
korzenia,
a koroną |
7365 |
37,1% |
Deformacje |
6431 |
32,4% |
Badane niezidentyfikowane |
7181 |
36,2% |
Świerk |
2035 |
1044 |
51,3% |
Wycieki żywicy |
537 |
26,4% |
650 |
31,9% |
Jodła |
1051 |
355 |
33,8% |
Deformacje |
342 |
32,5% |
342 |
32,5% |
Inne iglaste |
471 |
214 |
45,4% |
110 |
23,4% |
192 |
40,8% |
Dąb |
5474 |
Liście |
3596 |
65,7% |
Ubytek liści |
2595 |
47,4% |
Owady |
2417 |
44,2% |
Buk |
2237 |
963 |
43,0% |
804 |
35,9% |
877 |
39,2% |
Brzoza |
6188 |
3742 |
60,4% |
2785 |
45,0% |
30934 |
50,0% |
Olsza |
4316 |
2809 |
65,1% |
2772 |
64,2% |
2636 |
61,1% |
Inne liściaste |
4326 |
2296 |
53,1% |
1879 |
43,4% |
1715 |
39,6% |
Łącznie |
45941 |
Liście |
18312 |
39,9% |
Ubytek liści |
15157 |
33,0% |
Badane niezidentyfikowane |
13197 |
28,7% |
|
Na charakter występujących zagrożeń wskazuje
zestawienie najczęściej stwierdzanych
symptomów i lokalizacji uszkodzeń
zarejestrowanych dla danego drzewa oraz
związanych z nimi czynników sprawczych w
układzie poszczególnych gatunków drzew (tab.
4).
Lokalizacja uszkodzeń w obrębie drzewa
Uwzględniając podział na części
morfologiczne drzew (korzenie i szyja
korzeniowa, strzała, gałęzie, pędy i pączki
oraz igły i liście), najczęściej wskazywanym
miejscem położenia symptomów była strzała
(44,8% wszystkich wskazanych lokalizacji
uszkodzeń), w tym przede wszystkim „pień
pomiędzy szyją korzeniową i koroną”
(29,4%) oraz liście bądź igły – 39,9%.
Udział gałęzi, pędów i pączków oraz korzeni
i szyi korzeniowej, jako miejsc występowania
uszkodzeń, był dużo mniejszy (odpowiednio
11,5% i 3,9% wszystkich lokalizacji
uszkodzeń).
Wśród gatunków iglastych najczęściej
występującą lokalizacją uszkodzeń była
strzała, zaś wśród gatunków liściastych –
liście. W przypadku sosny, poza strzałą,
uszkodzenia występowały licznie na igłach
(9,1%) i nieco mniej licznie na gałęziach,
pędach i pączkach (6,1%). Podobne proporcje
występowały u świerka i iglastych gatunków
domieszkowych. Na jodle uszkodzenia
występowały liczniej na gałęziach, pędach i
pączkach niż na igłach.
Strzała była drugim pod względem
udziału miejscem występowania uszkodzeń u
wszystkich wyróżnionych gatunków
liściastych. Najmniejszym udziałem
lokalizacji uszkodzeń zarówno na gatunkach
iglastych, jak i liściastych cechowały się
korzenie i szyja korzeniowa.
Symptomy uszkodzeń
W 2018 r. wśród symptomów uszkodzeń
największym udziałem (33,0%) wyróżniał się „ubytek
igieł/liści”, który dominował
u wszystkich gatunków liściastych. Znaczący
był również udział „deformacji”
(21,7% wszystkich uszkodzeń), które
przeważały u sosny, jodły i domieszkowych
gatunków iglastych (odpowiednio 32,4%, 32,5%
i 23,4% wszystkich uszkodzeń). W przypadku
gatunków liściastych udział „deformacji”
zawierał się w przedziale 9,4% (dęby) –
16,7% (buk). Wśród wyróżnionych symptomów
uszkodzeń mniejszymi udziałami cechowały się
„rany” (9,8%), których udział był
wysoki w przypadku świerka i buka
(odpowiednio 20,6%, 17,5%), następnie
„pochylone” (7,6%) i „martwe,
obumierające gałęzie” (5,9% wszystkich
uszkodzeń). W przypadku świerka dużym
udziałem cechowały się ponadto „wycieki
żywicy” (26,4% uszkodzeń świerka).
Udział pozostałych symptomów był niższy i
zawierał się w przedziale od 5,7% do 0,1%.
Czynniki sprawcze
Spośród wyróżnionych kategorii czynników
sprawczych uszkodzeń drzew najwyższy udział,
poza kategorią „badano,
niezidentyfikowano” (28,7% wszystkich
przypadków), miały „owady” i „konkurencja
i inne czynniki” (w tym przede
wszystkim „konkurencja”)
(odpowiednio 28,1% i 21,7%). Znacznie
rzadziej wskazywano na „grzyby”
(7,9%), „bezpośrednie oddziaływanie
człowieka” (6,1%) oraz „czynniki
abiotyczne” (6,0%).
„Konkurencja i inne czynniki”
odpowiadały za 32,5% wszystkich uszkodzeń
sosny, 23,6% uszkodzeń świerka, 22,3%
uszkodzeń domieszkowych gatunków iglastych
oraz 22,2% uszkodzeń jodły.
W odniesieniu do gatunków liściastych
udział tego czynnika sprawczego był znacząco
mniejszy, najwyższą wartość osiągając dla
brzóz – 15,6%.
„Owady” stanowiły najczęściej
wymienianą kategorię czynników sprawczych
w przypadku uszkodzeń olsz (61,1%), brzóz
(50,0%), dębów (44,2%), domieszkowych
gatunków liściastych (39,6%) i buka (39,2%).
„Grzyby” miały znaczny udział jako
przyczyna uszkodzeń drzew w przypadku jodły
(23,6%), mniejszy – dębów (16,2%), buka
(12,6%) oraz domieszkowych gatunków
liściastych (10,9%), natomiast „bezpośrednie
działanie człowieka” w odniesieniu do
domieszkowych gatunków iglastych (11,0%),
świerka (10,6%) i buka (10,2%).
Pozostałe kategorie czynników
sprawczych nie miały znaczącego udziału w
powstawaniu uszkodzeń poszczególnych
gatunków drzew.
Udział uszkodzeń, dla których nie
zidentyfikowano czynnika sprawczego
w przypadku gatunków iglastych, zawierał się
w przedziale 31,9–40,8%, w przypadku
gatunków liściastych był znacząco mniejszy
(od 14,3% do 25,1%). Największym udziałem
niezidentyfikowanych czynników sprawczych
cechowały się domieszkowe gatunki iglaste,
najmniejszym zaś – olsze.
W latach 2010–2018 następowała
poprawa identyfikowania czynników sprawczych
uszkodzeń występujących na większości
gatunków drzew.
„Owady”
oraz „konkurencja i inne czynniki”
W 2018 r. na SPO I rzędu stwierdzono 12 902
przypadki uszkodzeń spowodowanych przez
owady, co stanowiło przyczynę 28,1%
wszystkich uszkodzeń. Najliczniejszymi wśród
owadów sprawcami szkód, podobnie jak w
latach poprzednich, były owady liściożerne (foliofagi)
– stanowiły one 76,8% wszystkich przypadków
uszkodzeń tej kategorii sprawców. Udział
powyżej 5% cechował ponadto owady
uszkadzające pień, gałęzie i pędy oraz owady
ssące (ryc. 10). Udział wyróżnianych grup
owadów powodujących uszkodzenia w 2018 r.
był podobny do tego z lat poprzednich.
Spośród wszystkich uszkodzeń spowodowanych
przez owady na drzewach iglastych
występowało łącznie 16,8%, w tym na sośnie
13,0%, świerku – 3,1%, jodle – 0,2% oraz na
domieszkowych gatunkach iglastych – 0,4%.
Uwzględniając liczbę drzew poszczególnych
gatunków, największym udziałem uszkodzeń
spowodowanych przez owady cechował się
świerk, następnie iglaste gatunki
domieszkowe, jodła, a najmniejszym – sosna.
Na gatunkach liściastych występowało łącznie
83,2% uszkodzeń spowodowanych przez owady. U
wszystkich wyróżnionych gatunków liściastych
dominującą grupą owadów powodującą
uszkodzenia były foliofagi.
Udział innych grup owadów był
wielokrotnie mniejszy.
![](image/image10_1.jpg)
![](image/image10_2.jpg)
Rys.
10.
Uszkodzenia spowodowane przez
„owady” oraz „konkurencję i inne
czynniki” |
„Konkurencja i inne czynniki”
była drugą najczęściej wskazywaną grupą
czynników sprawczych uszkodzeń drzew na SPO I
rzędu w 2018 r. Stwierdzono 9982 uszkodzenia tej
kategorii, co stanowiło 21,7% wszystkich
uszkodzeń. Udział
uszkodzeń spowodowanych przez tę grupę czynników
na drzewach iglastych wynosił 72,59%, a na
liściastych – 27,41%.
Występowanie uszkodzeń spowodowanych przez
epifity/parazyty (głównie jemiołę)
W ostatnich latach obserwuje się nasilenie
występowania jemioły na drzewach leśnych.
Dlatego też podjęto próbę przeanalizowania tego
zjawiska, wykorzystując do tego celu wyniki
obserwacji monitoringowych i oceny występowania
uszkodzeń drzew na SPO I rzędu z lat 2008–2018.
Udział epifitów/parazytów wśród wyróżnianych
czynników sprawczych uszkodzeń w 2018 r. był
relatywnie niewielki. Była to przyczyna 617
uszkodzeń, co stanowiło jedynie 1,3% wszystkich
zarejestrowanych uszkodzeń drzew.
Występowanie uszkodzeń spowodowanych przez
epifity/parazyty (jemiołę) w okresie 2008–2018
wykazywało wyraźną tendencję wzrostową. Była ona
najsilniejsza w przypadku sosny, jodły i brzóz,
nieco mniej (brak potwierdzenia statystycznej
istotności za pomocą testu Mann-Kendalla) w
przypadku domieszkowych gatunków liściastych.
Dla świerka nie stwierdzono trendu zmian w
czasie. Zaznaczyć również należy, że początkowo,
w 2008 r. epifity/parazyty zostały
zidentyfikowane jako czynnik sprawczy uszkodzeń
jedynie sosny i brzóz. W kolejnych latach
identyfikowane były również dla innych gatunków
drzew – jodły i domieszkowych gatunków iglastych
od 2010 r., świerka – od 2013 r. oraz olsz – w
latach 2013–2016. Największe przyrosty liczby
uszkodzeń spowodowanych przez epifity/parazyty
względem roku poprzedniego stwierdzono dla lat
2010, 2012 oraz 2018 (ryc. 11). Biorąc pod uwagę
pozytywny związek pomiędzy występowaniem
parazytów/epifitów, a zwłaszcza jemioły, z
niekorzystnymi dla drzew warunkami pogodowymi
(susze) oraz fakt powolnego wzrostu jemioły,
należy przyjąć, że wzrost nasilenia występowania
tego czynnika sprawczego w ostatnim
dziesięcioleciu miał związek z warunkami
pogodowymi z początków obecnego stulecia.
Natomiast obserwowane w ostatnich latach susze
przyczynić się będą mogły do nasilenia
występowania rejestrowalnych uszkodzeń
powodowanych przez jemiołę dopiero za kilka lat.
Należy oczekiwać, że wzrost ten będzie znaczący.
![](image/image011.jpg)
Rys.
11.
Wzrost liczby uszkodzeń
spowodowanych przez epifity/parazyty
(jemiołę) wyrażony w liczbach
bezwzględnych oraz przyrost tych
uszkodzeń względem roku poprzedniego
[%] w latach 2008-2018 |
Rozkład przestrzenny powierzchni, na których
zarejestrowano epifity/parazyty jako czynniki
sprawcze uszkodzeń wykazuje wyraźną
regionalizację (ryc. 12). Największe ich
nasilenie odnotowano w 2018 r. w pasie
rozciągającym się od zachodu (pomiędzy
Wrocławiem na południu i Gorzowem Wielkopolskim
na północy) poprzez Wielkopolskę, Góry
Świętokrzyskie i sięgającym na wschodzie po
Lubelszczyznę i południowe Mazowsze.
![](image/image012.jpg)
Rys.
12.
Występowanie epifitów/parazytów (w
tym jemioły) na SPO I rzędu w Polsce
w 2018 roku |
W 2018 r. odnotowano uszkodzenia na ponad 75%
obserwowanych drzew.
Najsilniej uszkodzonymi gatunkami liściastymi
były: dęby, olsze, domieszkowe gatunki
liściaste, a z gatunków iglastych – świerk.
Najczęściej uszkadzanym organem drzew iglastych
był pień od szyi korzeniowej do podstawy korony,
zaś gatunków liściastych – liście.
Najczęściej występujące symptomy uszkodzenia to
„ubytek liści/igieł”.
Wśród czynników sprawczych dominowały owady
(przede wszystkim owady liściożerne),
uszkadzające w największym stopniu gatunki
liściaste oraz „konkurencja i inne czynniki”
(głównie konkurencja).
W ostatnich 10 latach dynamicznie zwiększało się
występowanie uszkodzeń powodowanych przez
epifity/parazyty. W 2018 r. takie uszkodzenie
przypadało na co 29. jodłę oraz na co 43. sosnę.
Stwierdzono pozytywną zależność pomiędzy
nasileniem występowania uszkodzeń i defoliacją
drzew.
|