Wstęp

I.

Program monitoringu lasów

1.

Program monitoringu lasów w 2019 roku

II.

Monitoring lasów na stałych powierzchniach obserwacyjnych I rzędu

2.

Ocena poziomu zdrowotnego monitorowanych gatunków drzew w 2019 r. oraz w pięcioleciu 2015-2019

3.

Ocena uszkodzeń monitorowanych gatunków drzew w 2019 r.
Paweł Lech

W 2019 r. łącznie na SPO I rzędu stwierdzono 49 236 uszkodzeń drzew, które występowały na 31 737 drzewach (77,7% ocenianych drzew, o około 2,5 punktu procentowych więcej niż w 2018 r.). Na 17 085 drzewach stwierdzono występowanie jednego uszkodzenia, na 11 805 drzewach – dwóch uszkodzeń, a na 2 847 drzewach – trzech. Nieuszkodzonych było łącznie 9 100 drzew, co stanowiło 22,3% ocenianych drzew (w 2018 r. udział drzew nieuszkodzonych wynosił 24,7%, w 2017 r. – 29,6%, a w 2016 r. – 33,3%). Spośród głównych lasotwórczych gatunków iglastych najwięcej drzew bez uszkodzeń cechowało jodłę (34,6%) i sosnę zwyczajną (30,5%), a znacznie mniej świerka (18,6%). Spośród gatunków liściastych największym udziałem drzew bez uszkodzeń cechował się buk (20,2%), niemal dwukrotnie mniejszym – brzoza brodawkowata (10,2%), a najmniejszym – olsza czarna i rodzime dęby (odpowiednio 6,2 i 2,2%). Oznacza to, że w 2019 r., w porównaniu do roku poprzedniego, udział drzew nieuszkodzonych zmniejszył się w przypadku większości (poza brzozą i olszą), głównych lasotwórczych gatunków drzew (najwięcej dla sosny – o 3,8%).

W 2019 r. przeciętna liczba uszkodzeń przypadających na jedno drzewo (gatunki razem) wynosiła 1,21 i była większa niż w 2017 r. (1,13). W układzie gatunków i grup gatunków – zawierała się w przedziale od 0,82 (dla domieszkowych gatunków iglastych) do 1,99 (dla dębu) (tab. 3). Na drzewach głównych lasotwórczych gatunków liściastych łącznie na 1 drzewo przypadało powyżej jednego uszkodzenia. W przypadku gatunków iglastych taka sytuacja miała miejsce dla świerka i jodły, natomiast dla sosny i domieszkowych gatunków iglastych wartości tego parametru były mniejsze od jedności. Przeprowadzona analiza trendów zmian nasilenia występowania uszkodzeń na drzewach w okresie 2011–2019 (test Manna-Kendalla) wykazała brak trendu jedynie w przypadku domieszkowych gatunków iglastych.

Pozostałe gatunki drzew oraz łącznie wszystkie badane drzewa wykazywały wzrost nasilenia częstości występowania uszkodzeń w tym przedziale czasu (tab. 3).

Wraz z wiekiem u większości gatunków następował wzrost średniej liczby uszkodzeń występujących na jednym drzewie. Jedynie w przypadku domieszkowych gatunków liściastych w najwyższym wyróżnionym przedziale wieku (> 80 lat) nieznacznie spadła liczba uszkodzeń występujących na jednym drzewie, w porównaniu do drzew z przedziałów wieku 41–60 lat i 61–80 lat (tab. 3).

Zróżnicowanie pomiędzy krainami przyrodniczo-leśnymi pod względem średniej liczby uszkodzeń przypadającej na jedno drzewo w 2019 r. nie było znaczące. Zawierało się w przedziale od 1,03 w Krainie Mazursko-Podlaskiej do 1,56 w Krainie Sudeckiej. Największe różnice pomiędzy krainami przyrodniczo-leśnymi pod względem liczby uszkodzeń na jednym drzewie stwierdzono świerka i buka. Największym nasileniem występowania uszkodzeń na drzewach gatunków iglastych cechowała się Kraina Karpacka. W przypadku gatunków liściastych najwyższe średnie liczby uszkodzeń w przeliczeniu na jedno drzewo odnotowano: dla dębu – w Krainie Śląskiej (2,31 uszkodzenia/drzewo), dla buka – w Krainie Karpackiej (1,78), dla brzozy – w Krainie Sudeckiej (2,23), natomiast dla olszy – w Krainie Karpackiej (2,07 uszkodzenia/drzewo).

W porównaniu do 2018 r. odnotowano wzrost średniej liczby uszkodzeń przypadających na jedno drzewo w sześciu krainach przyrodniczo-leśnych i niewielki spadek w dwóch: Bałtyckiej i Mazursko-Podlaskiej. Wykonana za pomocą testu Mann-Kendall’a analiza trendów dla okresu 2013–2019 wykazała wzrost nasilenia występowania uszkodzeń w siedmiu krainach oraz prawdopodobny wzrost w Krainie Sudeckiej.

Średnia liczba uszkodzeń przypadających na jedno drzewo w regionalnych dyrekcjach LP zawierała się w przedziale od 0,98 (RDLP w Olsztynie) do 1,79 (RDLP w Krośnie). Mniejsza niż przeciętna dla całej Polski liczba uszkodzeń na jednym drzewie (1,21) wystąpiła w dwunastu rdLP (Białymstoku, Katowicach, Lublinie, Łodzi, Olsztynie, Pile, Szczecinku, Toruniu, Zielonej Górze, Gdańsku, Radomiu, Warszawie), w pozostałych rdLP oraz w parkach narodowych była wyższa. W piętnastu rdLP oraz w parkach narodowych odnotowano wzrost średniej liczby uszkodzeń występujących na jednym drzewie (w porównaniu do 2018 r.). Jedynie w Białymstoku i w Szczecinie odnotowano niewielki spadek tego parametru.

Na charakter występujących zagrożeń wskazuje zestawienie najczęściej stwierdzanych symptomów i lokalizacji uszkodzeń zarejestrowanych dla danego drzewa oraz związanych z nimi czynników sprawczych w układzie gatunków drzew (tab. 4).

Lokalizacja uszkodzeń w obrębie drzewa

Uwzględniając podział na części morfologiczne drzew (strzała razem z szyją korzeniową, gałęzie wraz z pędami i pączkami oraz igły bądź liście), najczęściej wskazywanym miejscem położenia symptomów była strzała (45,5% wskazanych lokalizacji uszkodzeń), w tym przede wszystkim pień pomiędzy szyją korzeniową i koroną (27,1%) oraz liście bądź igły – 41,0%. Udział gałęzi, pędów i pączków, jako miejsc występowania uszkodzeń był dużo mniejszy (13,5% wskazanych lokalizacji uszkodzeń).

Wśród gatunków iglastych oraz u buka najczęściej występującą lokalizacją uszkodzeń była strzała, zaś wśród pozostałych gatunków liściastych – liście. W przypadku sosny, poza strzałą, uszkodzenia występowały licznie na igłach (24,5% uszkodzeń u sosny) i mniej licznie na gałęziach, pędach i pączkach (15,8%). Podobne proporcje występowały u świerka. W przypadku jodły i iglastych gatunków domieszkowych uszkodzenia występowały liczniej na gałęziach, pędach i pączkach niż na igłach. Strzała była drugim pod względem udziału miejscem występowania uszkodzeń u wszystkich z wyjątkiem buka wyróżnionych gatunków liściastych. U buka drugą po strzale, najczęściej wskazywaną lokalizacją uszkodzeń były liście (37,1% uszkodzeń), najrzadziej zaś – gałęzie, pędy i pączki (11,6%).

Symptomy uszkodzeń

W 2019 r. wśród symptomów uszkodzeń największym udziałem (33,6%) wyróżniał się ubytek igieł/liści, który dominował u świerka i wszystkich gatunków liściastych. Znaczący był również udział deformacji (20,4% wszystkich symptomów uszkodzeń), które przeważały u sosny, jodły i domieszkowych gatunków iglastych (odpowiednio 29,9%, 34,4% i 20,6% wszystkich symptomów dla danego gatunku). W przypadku gatunków liściastych udział deformacji zawierał się w przedziale od 6,8% (dęby) do 20,8% (buki). Wśród wyróżnionych symptomów uszkodzeń mniejszymi udziałami cechowały się rany (9,2%), których udział był wysoki w przypadku świerka i buka (odpowiednio 20,4%, 17,9%), następnie drzewa pochylone (7,4%), martwe, obumierające gałęzie (7,1%) oraz przebarwienia liści/igieł (7,0% wszystkich symptomów uszkodzeń). W przypadku świerka dużym udziałem cechowały się ponadto wycieki żywicy (23,6% symptomów uszkodzeń drzew tego gatunku).

Czynniki sprawcze

Spośród wyróżnionych kategorii czynników sprawczych uszkodzeń drzew najwyższy udział, poza kategorią badane, niezidentyfikowane (32,5% wszystkich przypadków), miały owady i konkurencja i inne czynniki, w tym przede wszystkim konkurencja (odpowiednio: 23,4% i 22,0%). Znacznie rzadziej wskazywano na grzyby (8,5%), czynniki abiotyczne (6,7%) oraz bezpośrednie oddziaływanie człowieka (5,5%). Konkurencja i inne czynniki odpowiadały za 32,8% wszystkich uszkodzeń sosny, 22,0% uszkodzeń świerka, 20,9% uszkodzeń jodły oraz 20,3% uszkodzeń domieszkowych gatunków iglastych. W przypadku jodły najczęściej wykazywaną w 2019 r. przyczyną uszkodzeń były grzyby (czynnik sprawczy 24,8% uszkodzeń tego gatunku). W przypadku drzew gatunków liściastych najczęściej wskazywanym czynnikiem sprawczym uszkodzeń były owady. Odpowiadały one za 58,4% uszkodzeń olszy czarnej, 43,9% uszkodzeń brzozy brodawkowatej, 34,8% uszkodzeń domieszkowych gatunków liściastych, 33,8% uszkodzeń dębów oraz 28,0% uszkodzeń buków. W przypadku dębów znaczny udział, jako przyczyna uszkodzeń drzew, miały także grzyby (23,7%). Czynniki abiotyczne najczęściej stanowiły przyczynę uszkodzeń brzozy (12,6%), natomiast bezpośrednie działanie człowieka – domieszkowych gatunków iglastych (11,4%), świerka (10,3%) i buka (9,9%).

Udział uszkodzeń, dla których nie zidentyfikowano czynnika sprawczego w przypadku gatunków iglastych, zawierał się w przedziale od 35,6 do 47,3%, w przypadku gatunków liściastych – od 16,4% do 30,9%. Największym udziałem niezidentyfikowanych czynników sprawczych cechowały się domieszkowe gatunki iglaste, najmniejszym zaś – olsze. W 2019 r. dla większości gatunków zwiększył się znacząco w porównaniu do 2018 r. udział uszkodzeń, dla których nie określono czynnika sprawczego. Pomimo tej niekorzystnej zmiany analiza trendów w okresie 2010–2019 wykazała poprawę identyfikacji przyczyn uszkodzeń dla większości gatunków drzew. Przeprowadzone testy Mann-Kendall’a wykazały brak statystycznie istotnego trendu jedynie dla jodły i olszy.

Owady oraz konkurencja i inne czynniki

W 2019 r. na SPO I rzędu stwierdzono 11 508 przypadków uszkodzeń spowodowanych przez owady, co stanowiło przyczynę 23,4% wszystkich uszkodzeń. Na gatunkach iglastych występowało łącznie 16,7% uszkodzeń spowodowanych przez owady, na gatunkach liściastych – 83,3% uszkodzeń. Najliczniejszymi wśród owadów sprawcami szkód, podobnie jak w latach ubiegłych, były owady liściożerne (foliofagi) – stanowiły one 78,1% wszystkich przypadków uszkodzeń przez tę kategorę sprawców. Udział powyżej 5% cechował ponadto owady uszkadzające pień, gałęzie i pędy oraz owady ssące (ryc. 10).

W przypadku sosny dominującymi grupami owadów powodujących uszkodzenia drzew były foliofagi i kambiofagi (uszkadzające pień, gałęzie, pędy), w przypadku świerka – kambiofagi, w przypadku jodły – owady ssące i kambiofagi, natomiast w przypadku wszystkich monitorowanych gatunków liściastych – foliofagi.

Konkurencja i inne czynniki była drugą najczęściej wskazywaną grupą czynników sprawczych uszkodzeń drzew na SPO I rzędu w 2019 r. Stwierdzono 10 811 uszkodzenia tej kategorii, co stanowiło 22,0% wszystkich uszkodzeń. Konkurencja charakteryzowała się największym udziałem (80,3%) wśród wyróżnionych podkategorii tej grupy sprawców i dominowała w przypadku wszystkich gatunków iglastych i liściastych. Udziałem powyżej 1% cechowały się również takie podkategorie, jak epifity, parazyty (7,04%), i inne znane, ale niepodane (2,53%).

Występowanie uszkodzeń spowodowanych jemiołę

W 2019 r. podobnie jak w latach ubiegłych udział epifitów/parazytów wśród wyróżnianych czynników sprawczych uszkodzeń drzew był relatywnie niewielki. Była to przyczyna 754 uszkodzeń (1,5% wszystkich zarejestrowanych uszkodzeń drzew). W 2019 r. jemioła występowała najczęściej na 2 gatunkach drzew: jodle oraz sośnie zwyczajnej (3,89 i 2,96 uszkodzeń/100 drzew). Znacząco rzadziej była rejestrowana na brzozach oraz domieszkowych gatunkach liściastych (0,75 i 0,56 uszkodzeń/100 drzew). Gatunkami wolnymi od uszkodzeń spowodowanych przez jemiołę był świerk, domieszkowe gatunki iglaste, buk, rodzime dęby i olsza czarna.

W okresie 2008–2019 występowanie jemioły wykazywało wyraźną tendencję wzrostową(ryc. 11). Była ona statystycznie istotna dla wszystkich gatunków i grup gatunków drzew, na których występował ten patogen. W 2019 r. liczba uszkodzeń spowodowanych przez jemiołę wzrosła o 22,6% w porównaniu z 2018 r. Sprawia to, że jemioła jest przyczyną uszkodzeń o największej dynamice wzrostu spośród wszystkich wyróżnionych.

Rozkład przestrzenny powierzchni, na których zarejestrowano jemiołę jako czynnik sprawczy uszkodzeń, wykazuje znaczącą regionalizację (ryc. 12). Podobnie, jak to miało miejsce w roku 2018, najwięcej uszkodzeń spowodowanych przez tego parazyta zarejestrowano w pasie rozciągającym się od zachodu Polski (lubuskie, północna część Dolnego Śląska, południowa część Wielkopolski) poprzez Góry Świętokrzyskie aż po południowe Mazowsze i Lubelszczyznę na wschodzie. Największe nasilenie uszkodzeń spowodowanych przez tego sprawcę stwierdzono na terenie rdLP w Zielonej Górze, Szczecinie (południowa część), Poznaniu, Wrocławiu (na północ od linii Odry), w południowej części RDLP w Łodzi i na terenie RDLP w Radomiu.

W 2019 r. odnotowano uszkodzenia na około 78% drzew poddanych obserwacji. Najsilniej uszkodzonymi gatunkami liściastymi były: dęby, a z gatunków iglastych – świerk.

Najczęściej uszkadzaną częścią drzew iglastych oraz buka była strzała, zaś gatunków liściastych – liście. Najczęściej występującym symptomem uszkodzenia drzew był ubytek liści/igieł.

Wśród czynników sprawczych dominowały owady (przede wszystkim owady liściożerne), uszkadzające w największym stopniu gatunki liściaste oraz konkurencja i inne czynniki (głównie konkurencja).

W latach 2008-2019 dynamicznie zwiększało się występowanie uszkodzeń spowodowanych przez jemiołę. W 2019 porażone było jedenaście gatunków drzew, najsilniej jodła i sosna.

4.

Charakterystyka warunków pogodowych i ich wpływ na zdrowotność drzewostanów w latach 2015-2019

5.

Warunki wodne gleby na terenach leśnych Polski w 2019 r.

6.

Stałe powierzchnie obserwacyjne monitoringu lasów na obszarach Natura 2000

III.

Monitoring lasów na stałych powierzchniach obserwacyjnych II rzędu

7.

Pomiary dendrometryczne, ocena zasobów i przyrostów

8.

Florystyczne i ekologiczne zmiany charakteru runa

9.

Ocena wpływu eutofizacji i zakwaszania na występowanie porostów i mszaków

10.

Charakterystyka odnowienia naturalnego

IV.

Badania na stałych powierzchniach obserwacyjnych monitoringu intensywnego

11.

Dynamika parametrów meteorologicznych w 2019 r.

12.

Poziom stężenia NO2 i SO2 w powietrzu na terenach leśnych

13.

Wielkość depozytu wnoszonego z opadami atmosferycznymi na terenach leśnych

14.

Opady podkorowe oraz roztwory glebowe na terenach leśnych

15.

Zmiany stężeń zanieczyszczeń gazowych, depozycji oraz składu roztworów glebowych po roku 2010

Literatura