Wielopierścieniowe weglowodory aromatyczne

Jedną z grup trwałych zanieczyszczeń organicznych (TZO) są wielopierścieniowe węglowodorowy aromatyczne (WWA), z których część wykazuje silne właściwości toksyczne, mutagenne i rakotwórcze. Występują we wszystkich elementach środowiska, co związane jest z ich powstawaniem w procesach niecałkowitego spalania substancji organicznych. Przeważająca ilość tych związków pochodzi
ze źródeł antropogenicznych takich jak: procesy przemysłowe związane ze spalaniem ropy naftowej
i węgla, opalanie pomieszczeń, transport drogowy oraz spalanie odpadów miejskich i przemysłowych. Zbyt wysoka zawartość niektórych WWA w glebach może wpływać negatywnie na organizmy glebowe, a tym samym prowadzić do zmian w bioróżnorodności i naruszać siedliskowe funkcje gleb. Rośliny uprawne mogą ulegać zanieczyszczeniu przez WWA zarówno w wyniku osadzania się tych związków wraz z pyłami na powierzchni liści oraz w mniejszym stopniu pobierać te związki z gleby.
W niekorzystnych warunkach może to prowadzić to akumulacji WWA w łańcuchu pokarmowym człowieka wywierając wysoce niekorzystny wpływ na jego zdrowie.

Ocenę stopnia zanieczyszczenie gleb przez WWA oparto na klasyfikacji IUNG uwzględniającej sumę 13 związków z tej grupy (Kabata-Pendias A., i in. 1995) oraz Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia
1 września 2016 r. w sprawie sposobu prowadzenia oceny zanieczyszczenia powierzchni ziemi
(Dz.U. z 2016 r. poz. 1395).

Średnia zawartość sumy 13 WWA w glebach użytkowanych rolniczo wg danych za rok 2020 wynosiła 470,8 μg∙kg^-1. Ponieważ dane nie mają rozkładu normalnego, do oceny średniej zawartości bardziej odpowiednia jest wartość mediany, która wynosiła 190,5 μg∙kg^-1. Zawartość tych związków
w poszczególnych punktach badawczych była zróżnicowana i mieściła się w granicach <25 – 7493 μg∙kg^-1. Gleby o wysokiej zawartości związków są nieliczne. W 60% badanych gleb zawartość Σ13WWA była < 200 μg∙kg^-1, w 26% badanych gleb zawartość Σ13WWA mieściła się w zakresie 200-600 μg∙kg^-1, w 7% badanych gleb zawartość Σ13WWA mieściła się w zakresie 600-1000 μg∙kg^-1, a w 13% gleb zanotowano zanieczyszczenie powyżej 1000 μg∙kg^-1. Z czego gleby zawierające>5000 μg∙kg1 stanowiły jedynie 0,5% analizowanego zbioru danych.

Zgodnie z klasyfikacją IUNG do grupy gleb niezanieczyszczonych (0° i 1°) można zaliczyć 186 punktów badawczych (86%), niewielki poziom zanieczyszczenia (2o) – zawartość Σ13WWA w zakresie 600 – 1000 μg∙kg^-1 stwierdzono jedynie w 16 punktach badawczych. Tylko 14 próbek glebowych pobranych
w punktach: 51, 77, 81, 93, 153, 179, 221, 247, 275, 289, 323, 329, 331, 347, można sklasyfikować jako zanieczyszczone. Przy czym 13 próbek glebowych wykazywało zawartość Σ13WWA w granicach 1000 – 5000 μg∙kg^-1 (3o zanieczyszczenia), a tylko w jednej próbce pobranej w punkcie nr 221 stwierdzono silne zanieczyszczenie (4o zanieczyszczenia).

Gleby, które uznano za zanieczyszczone wg oceny IUNG zlokalizowane były: po dwa punkty
w województwach śląskim, lubuskim, opolskim, mazowieckim i warmińsko-mazurskim oraz po jednym w województwach kujawsko-pomorskim, łódzkim, lubelskim i małopolskim.

Zgodnie z klasyfikacją IUNG, 6,5% gleb użytkowanych rolniczo w kraju można zaliczyć do grupy gleb zanieczyszczonych przez WWA. Wśród badanych gleb nie stwierdzono bardzo silnego poziomu (5o) zanieczyszczenia.

Zawartość Σ13WWA w glebach użytków rolnych Polski w latach 1995-2020 nie ulegała zasadniczym zmianom.

Zgodnie z Rozporządzeniem (Dz.U. z 2016 r. poz.1395) analizy przeprowadzone w 2020 r. wykazały przekroczenia dopuszczalnych zawartości następujących substancji:

1. Naftalen – 1 punkt,
2. Chryzen – 7 punktów,
3. Benzo(a)antracen – 21 punktów,
4. Benzo(a)piren – 28 punktów,
5. Benzo(b)fluoranten – 18 punktów,
6. Benzo(k)fluoranten – 22 punkty,
7. Benzo(ghi)perylen – 5 punktów,
8. Indeno(1,2,3-cd)piren - 8 punktów.

Gleby zanieczyszczone wystąpiły w 31 lokalizacjach (14%), natomiast 185 przebadanych gleb zaliczono do gleb niezanieczyszczonych (86%). W porównaniu do roku 2015 liczba gleb zanieczyszczonych wzrosła o 1%.

Gleby były zanieczyszczone głównie przez 3 wielopierścieniowe węglowodory: benzo(a)piren, benzo(k)fluoranten i benzo(a)antracen.