Odczyn i węglany

Odczyn jest czynnikiem decydującym o wielu biologicznych i fizykochemicznych procesach zachodzących w glebach. Kształtowanie wartości odczynu związane jest głównie z ich składem mineralogicznym (kwaśnym bądź zasadowym charakterem skał macierzystych), przemianami
i zawartością materii organicznej oraz warunkami klimatycznymi decydującymi o wymyciu składników zasadowych. Innym naturalnym czynnikiem wpływającym na odczyn gleb jest typ zbiorowiska roślinnego – np. w lasach iglastych na silnie przemywanych glebach lekkich typowy jest kwaśny odczyn. Najbardziej znaczące przyczyny antropogeniczne to stosowanie nawozów azotowych
oraz emisja kwasotwórczych zanieczyszczeń powietrza.

Jako przedział optymalny dla procesów biologicznych, związanych z metabolizmem większości gatunków roślin i mikroorganizmów glebowych przyjmuje się wartości pH od 5,5 do 7,2 mierzone w 1M KCl. Przy wartościach pH poniżej 4,5 w roztworze glebowym pojawiają się rozpuszczalne formy glinu, uszkadzające włośniki korzeni upośledzające pobieranie wody i składników. W warunkach zbyt niskiego pH zmniejsza się pobranie składników nawozowych przez rośliny, które w wyniku wymywania przedostają się do wód gruntowych (azot) lub uwsteczniają (fosfor). Odczyn gleby ma podstawowe znaczenie dla procesów uruchamiania lub immobilizacji pierwiastków śladowych w glebach zanieczyszczonych - mobilność potencjalnie toksycznych metali, takich jak np. kadm, ołów, zmniejsza się wraz ze wzrostem pH gleby w zakresie spotykanym w glebach.

W 2020 r. średnia wartość pH mierzonego w roztworze KCl wyniosła 5,78 przy wartości mediany 5,80. Zanotowana wartość minimalna to 3,40 a maksymalna 8,10. Zarówno średnie wartości, jak i mediany wzrosły w porównaniu z wartościami mierzonymi podczas wszystkich poprzednich edycji programu.
W większości punktów monitoringowych (172 lokalizacje) zanotowano wzrost wartości pH
w porównaniu do roku 2015 (ze średnim wzrostem +1,07). W mniejszej części punktów (44) zanotowano spadek o średnio 1,00. W odróżnieniu do ubiegłych edycji monitoringu wzrósł udział gleb w optymalnym przedziale pH (5,6-7,2 w KCl) do 50,0%. W poprzednich cyklach badawczych udział gleb w optymalnym przedziale pH wynosił: 40,7% w 1995 roku; 37,5% w 2010 roku i 33,3% w 2015 roku.

Średnia wartość pH mierzonego w zawiesinie H2O w 2020 roku wyniosła 6,46 przy wartości mediany 6,60. Zanotowana wartość minimalna to 4,50 a maksymalna 9,40. W porównaniu z wynikami
z poprzedniego cyklu badawczego odnotowano wzrost średniej, mediany oraz wartości minimalnej
i maksymalnej. Analiza średnich zawartości pH w H2O w poszczególnych województwach wykazała,
że mieszczą się one w przedziale od 5,95 (woj. podlaskie) do 6,84 (woj. zachodniopomorskie). Wartości średnie pH w roztworze KCl w poszczególnych województwach mieszczą się w przedziale
od 5,23 (woj. podlaskie) do 6,24 (woj. zachodniopomorskie).

W glebach zdegradowanych w wyniku kwaśnych deszczy, zanieczyszczeń przemysłowych bądź wieloletniej wadliwej agrotechniki wartość pH może być niższa niż 4,0. W 2020 r. w 5 profilach odnotowano wartość odczynu pH w KCl poniżej 4,0 (punkty: 99, 101, 119, 245, 379). Natomiast w 116 przebadanych lokalizacjach odnotowano odczyn pH w KCl w zakresie od 5,5 do 7,2, co stanowi 54% wszystkich analizowanych punktów.